Chơi.

Trẻ con chơi quay (đánh cù, chơi cù), miền Nam gọi là chơi bông vụ.
Ảnh: Bùi Anh Nam.

Tôi đọc sách của cụ Vương Hồng Sển, một học giả cố cựu đất Nam bộ sách của cụ rất quen thuộc với bạn đọc phương Nam xưa nay. Bạn nào hay đọc sách của cụ ắt hẳn sẽ nhớ cụ hay dùng những chữ như "Thú chơi sách", "Thú chơi cổ ngoạn", "Thú ăn chơi"... Chữ "chơi" ở đây là để cụ nói lên cái đam mê của mình trong những lãnh vực này mà ít ai rành rẽ hơn cụ.

Trong một quyển sách* viết đã lâu, nhưng mới được xuất bản lần đầu gần đây, cụ viết:

Nói ra thì mang tội giành công cho mình, nhưng theo tôi riêng biết, có lẽ trước năm 1945, ba chữ "Thú chơi sách" chưa ai từng dùng. Năm 1945 ấy, tôi đang làm thơ ký nơi Tòa bố tỉnh Sốc Trăng**, một bạn thân mời tôi viết bài và đăng đàn diễn thuyết nơi hội Khuyến học của tỉnh lỵ quê nhà. Tôi hăng hái và chọn đề tài là "Thú chơi sách", bạn tôi sửa lại là "Thú coi..." hoặc "Thú đọc...", tôi kính cẩn thưa hai chữ ấy đề tục, không nên lái lại, bạn tôi cười và tha thứ cho tôi và nhờ vậy mà có hai bản nhỏ nay đã bán hết: "Thú xem truyện Tàu và "Thú chơi sách".

Ấy là cụ Vương, khi đã ngoài 90 đã viết trong sách của cụ như thế. "Chơi" là một chữ bây giờ rất phổ biến, đủ thứ đủ loại "chơi", không có gì phải e ngại, kiêng kỵ. Ta vẫn thường nghe, nói hằng ngày. Trẻ con chơi đùa, vui chơi với những trò chơi của chúng. Người lớn đi chơi, nói chơi, ăn chơi... Những cái "chơi" của trẻ con, người lớn này cốt để vui, tìm cái thư giãn. Đấy là những cái "chơi" thông thường lành mạnh. Nếu "nói chơi" chỉ là để đùa vui, không ác ý, thì "chơi khăm", "chơi trác"... là hành động cố ý gây hại (về tinh thần hoặc vật chất) cho người khác, và "chơi nổi", "chơi trội" là việc làm có ý muốn hơn người. Phong lưu thì "chơi chim", "chơi cá", muốn tan hoang cửa nhà thì "chơi bài", "chơi đề". Thanh tao hơn người ta có "chơi thơ", "chơi chữ"... Những tay giang hồ cự phách, cao thủ võ lâm thì "chơi cho biết đá biết vàng/ Biết tay cao thấp biết gan anh hùng", hoặc "chơi cho vua biết mặt, chúa biết tên". Thời nay thanh niên hư hỏng, hoặc đồ già... dịch thừa tiền thừa của ưa "chơi bời lêu lổng", mang tiếng trác táng, sa đọa...

Để chắc ăn, tôi thử tra trong từ điển tiếng Việt xem chữ "chơi" xưa nay đã được hiểu ra sao?

Đại Nam Quấc âm tự vị (Saigon 1895-1896) của Huình Tịnh Paulus Của cho biết:

- Chơi: Hứng vui, không làm công chuyện.
- Chơi bời: nghĩa như trên.
- Chơi nhởi: nghĩa như trên.

Trong quyển Từ điển tiếng Nghệ, chữ "nhởi" là phương ngữ, có nghĩa là "chơi", đi nhởi là "đi chơi", như vậy ta có thể thấy, chữ "nhởi" trong "chơi nhởi" trong tự vị miền Nam ghi trên có gốc tích từ chữ "nhởi" của xứ Nghệ.

Việt Nam tự điển (Hội Khai Trí Tiến Đức, Hanoi 1931):

- Chơi. 1. Làm, đi, hay là nói cho giải trí hay cầu vui. 2. Đi lại chơi bời với nhau. 3. Không định, không có chủ đích. 4. Nói về cách du đãng. 5. Đùa nghịch.

- Chơi bời. 1. Đi lại quen biết, đùa bỡn. 2. Du đãng.

Việt Nam tự điển, Lê Văn Đức, Lê Ngọc Trụ hiệu đính (Saigon 1970):

- Chơi: đt, Giải trí, làm những việc để qua thì giờ, có ích cho tinh thần, không mệt trí// Đùa nghịch// Mạnh giỏi không đau (cháu nó chơi)// Giao hợp với nhau// Lấy có, không thật.

- Chơi bời: Giao du với nhau// Chơi những trò có hại// Thuộc đàng điếm, ăn chơi.

Từ điển tiếng Việt, Hoàng Phê chủ biên - 1997.

-  Chơi: đt. 1. Hoạt động giải trí hoặc nghỉ ngơi. 2. Dùng làm thú vui, thú tiêu khiển. 3. Có quan hệ quen biết, gần gũi nhau trên cơ sở cùng chung thú vui, thú tiêu khiển. 4. (thường dùng sau đt.). Hoạt động chỉ nhằm cho vui mà thôi, không có mục đích gì khác (đùa chơi, nói chơi). 5. (kng.). (Trẻ con) tỏ ra khỏe mạnh, không đau ốm. 6. (kng.). Hành động gây hại cho người khác, nhưng xem như trò vui (chơi khăm).

- Chơi bời: đt. 1. Chơi với nhau (nói khát quát). 2. Ham chơi những trò tiêu khiển có hại (nói khái quát). 3. (kng., dùng phụ sau đt.). Làm việc gì mà không quan tâm đến mục đích cũng như đến kết quả cụ thể.

Xem một số từ điển được xuất bản xưa nay ở các miền nước ta như trên, ta thấy chỉ có quyển Việt Nam tự điển của Lê Văn Đức (Lê Ngọc Trụ hiệu đính) xuất bản ở Saigon năm 1970, khi giải nghĩa chữ "chơi" đã nói rõ, nói trắng ra một nghĩa mà các quyển từ điển khác hình như "kiêng kỵ" không nói tới, đó là nghĩa "Giao hợp với nhau", một hành động tính giao của con người.

Nhưng đấy lại không phải một nghĩa mới mẻ gì của chữ "chơi". Trong truyện Kiều được nhiều người cho là Nguyễn Du đã viết sau khi đi sứ Trung Quốc (1814-1820), cách nay cả 200 năm, cụ Nguyễn Du đã sử dụng chữ "chơi" trong nhiều trường hợp, trong đó có một nghĩa mà Việt Nam tự điển đã nói như trên:

Gần xa nô nức yến anh
Chị em sắm sửa bộ hành chơi xuân.
(Câu 45-46).

Buổi ngày chơi mả Đạm Tiên, 
Nhắp đi thoắt thấy ứng liền chiêm bao. 
(Câu 229-230).

Trong những câu này "chơi" có nghĩa là "đi chơi, vui chơi".

Gã kia dại nết chơi bời, 
Mà con người thế là người đong đưa.
(Câu 1410-1411),

"chơi" ở đây là "chơi bời" có nghĩa là "ăn chơi trác táng".

Gió quang mây tạnh thảnh thơi,
Có người đàn việt lên chơi cửa già.
(Câu 2063-2064).

"chơi cửa già" ở đây là tìm đến chốn già lam, nơi thiền môn thanh tịnh.

Một câu khác:

Dưới trần mấy mặt làng chơi, 
Chơi hoa đã dễ mấy người biết hoa.
(Câu 835-836),

Thì chữ "chơi" (làng chơi, chơi hoa) ở đây có nghĩa là "chơi ở chốn lầu xanh", mà cụ Đào Duy Anh đã giải thích trong Từ điển truyện Kiều là "lấy hoa làm vui, nghĩa bóng là chơi gái".

Trên đây là những ý nghĩa của chữ "chơi", và "nghề chơi nào cũng lắm công phu", muôn màu muôn vẻ... Bạn cũng như tôi, ta sẽ chọn cho mình một chữ "chơi" thích hợp.



Tham khảo:

- Từ điển truyện Kiều, Đào Duy Anh, NXB Khoa học Xã Hội, Hà Nội 1974.


Ghi chú:

* Sách có tựa Tạp bút năm Quí Dậu 1993, Vương Hồng Sển, NXB Trẻ - 1993.

** Sốc Trăng: Sốc Trăng là đất nhau rún của tôi, làm sao tôi dám quên nguồn gốc mà bỏ cho được, nhưng tôi buồn lòng, họ không giải nghĩa vì sao họ viết Sóc Trăng, không có cái nón đội đầu là không có dấu mũ? Tôi thuở nay viết Sốc Trăng có dấu mũ luôn luôn, vì dựa theo tiếng gốc là tiếng Miên (Khmer), Srock-khléang, Hán tự viết Khác-lằng, phiên âm dịch ra tiếng Việt là Sốc Trăng, hay là họ dựa theo tiếng Tây đời Pháp thuộc, viết Soc-trang, không chấm dấu, và nếu họ cứ viết Sóc-trăng (không dấu mũ) thì cho tôi hỏi: ngày sóc, tức ngày mồng một làm sao có trăng?

Trích trong Tạp bút năm Giáp Tuất 1994,Vương Hồng Sền, NXB Trẻ - 1994.