Cồng và Chiêng có khác nhau không?

Phụ nữ Mường đánh Chiêng. Ảnh Internet.

Trong entry "Tiếng cồng chiêng" mới đây, ông bạn dungNobita (tôi hay gọi là cụ Nô) đã vào comment: "Chiêng" đồng nghĩa và gần gũi về âm với "chinh" trong Hán tự. "Cồng" đồng nghĩa và [lại] rất gần về âm với "gong" trong tiếng Tây. Người Tây nguyên vốn xa lạ với nguồn Hán, Tây - vậy hai chữ cồng chiêng trong ngôn ngữ của họ ra sao?.

Ý của cụ Nô rất hay, có thể chỉ "gói gọn" trong việc tìm hiểu ý nghĩa, gốc tích của hai chữ "Chiêng" (Việt), "Chinh" (Hán tự), hoặc "Cồng" (Việt), "Gong" (Pháp ngữ), hoặc trong ngôn ngữ của người thiểu số Tây nguyên họ gọi Cồng và Chiêng ra sao? May tôi cũng có đầy đủ trong tay các quyển từ điển liên quan, kể cả từ điển Việt-Giarai, Nhưng nếu chỉ tra từ ngữ viết như thế nào tôi thấy cũng gần như bằng không, chẳng nói lên được điều gì, Vấn đề cụ Nô nêu lên có vẻ đơn giản, nhưng lại khá phức tạp. Muốn hiểu được đôi chút (dù sơ sài) về vấn đề này, tôi nghĩ phải theo một hướng khác, cụ thể hơn. Tôi xin theo hướng đó chép ra đây cách tiếp cận vấn đề mà cụ Nô đã thắc mắc.

Trước khi tìm hiểu ý nghĩa của từ Cồng Chiêng trong từ điển, tôi thử tìm hiểu xem ý nghĩa, cách gọi của chiếc Cồng Chiêng Tây nguyên trong cuộc sống hiện nay ra sao?

Tôi tra trong một số trang mạng, thấy trang Unesco Vietnam có bài phỏng vấn nhà nghiên cứu Bùi Trọng Hiền (ngày 28-2-2011), có ý kiến liên quan của ông đáng chú ý, có thể giải thích cho câu hỏi tôi vừa nêu:

Ông Bùi Trọng Hiền cho biết:

"Đồng bào Tây nguyên có những tộc người phân biệt rất rõ loại này gọi là Chiêng, loại kia gọi là Cồng, đồng bào gọi tên riêng là Ching hoặc Chêng, hay Goong... Nhưng cũng có những tộc người không phân biệt mà gọi theo một tên chung. Người Kinh có thói quen gọi nhạc cụ có núm là Cồng, và nhạc cụ mặt bằng là Chiêng...".

Qua ý kiến trên, ta có thể thấy, người Kinh hiện nay có thói quen phân biệt giữa Cồng và Chiêng, loại có núm ở giữa được gọi là Cồng, loại không có núm được gọi là Chiêng. Nhưng đối với dân tộc Tây nguyên thì họ gọi tùy theo tộc người, có nơi phân biệt gọi Chiêng là Ching hoặc Chêng, Cồng là Goong... Nhưng cũng có tộc người không phân biệt chỉ gọi bằng một tên chung.

Cồng (có núm phía trên) và Chiêng (không có núm phía dưới) theo cách gọi phổ biến ngày nay. Ảnh Internet.

A. Lịch sử, nguồn gốc và phân bổ của Cồng Chiêng:

Các nghiên cứu cho thấy Cồng Chiêng đã được sử dụng rất lâu đời trong các dân tộc ở Việt Nam, từ người Mường ở phía Bắc, cho đến các tộc người thiểu số Tây nguyên ở cao nguyên Trung phần, người Chăm ở duyên hải miền Trung, và người Khmer ở vùng Nam bộ. Trên hoa văn của các trống đồng Đông Sơn, Ngọc Lũ có niên đại 700-100 năm TCN, tìm được khá nhiều ở nước ta đã thấy những hình khắc nổi của những giàn Cồng Chiêng, hình khắc người đánh cồng. Như vậy ta có thể kết luận, nếu Cồng Chiêng không ra đời trước trống đồng, thì ít ra cũng phải có niên đại cùng thời với trống đồng, nghĩa là cách nay không dưới 2700 năm.

Hình khắc người đánh Cồng Chiêng trên trống đồng. Ảnh Internet.

Đến đây ta có thể nêu một câu hỏi nhỏ: 2700 năm trước dân tộc Việt đang ở thời kỳ nào?

Theo Đại Việt Sử ký Toàn thư, 18 đời vua Hùng ở nước ta bắt đầu từ năm 2879 TCN cho đến năm cho đến năm 258 TCN. Mười tám đời vua kéo dài 2621 năm, như thế trung bình mỗi đời vua Hùng trị vì đến 145 năm thì thực vô lý. Một quyển sử khác là Đại Việt sử lược đã ghi chép về các vua Hùng như sau:

"Đến đời Trang Vương nhà Chu (696-683) TCN ở bộ Gia Ninh có người lạ, dùng ảo thuật quy phục được các bộ lạc, tự xưng là Hùng Vương đóng đô ở Văn Lang, phong tục thuần lương chơn chất, chính sự dùng lối thắt gút.

Truyền được 18 đời đều xưng là Hùng Vương".

Như vậy ta thấy, vào đời nhà Trang Vương nhà Chu (696-683) TCN, ở nước ta bắt đầu 18 đời vua Hùng kéo dài đến năm 258 TCN, tức là 18 đời vua Hùng trị vì 438 năm, mỗi đời vua Hùng trung bình trị vì 24 năm là hợp lý. Đời nhà Chu bắt đầu từ năm 696 TCN đến nay đã được khoảng 2700 năm.

Như thế ta thấy Cồng Chiêng đã được sử dụng cùng thời với trống đồng, mà niên đại của trống đồng Đông Sơn có cách nay cũng khoảng 2700 năm, cùng thời với các đời vua Hùng. Ta có thể thấy Cồng Chiêng ít ra đã được sử dụng từ thời Hùng Vương đến nay.

Cùng với các tộc người tại Việt Nam, người ta thấy Cồng Chiêng còn được hầu hết các dân tộc tại khu vực Đông Nam Á sử dụng, như Lào, Cam Bốt, Thái Lan, Miến Điện, Phi Luật Tân... Như vậy Cồng Chiêng được sử dụng phổ biến tại khu vực Đông Nam Á, và không tìm thấy ở nơi nào khác. Tuy cách sử dụng Cồng Chiêng của từng dân tộc có khác nhau, nhưng nhìn chung về hình dáng, âm thanh, diễn tấu của Cồng Chiêng đều có những nét tương đồng. Có thể kết luận rằng Cồng Chiêng là sản phẩm của các dân tộc có nền văn minh Đông Nam Á.

Cồng Chiêng trong dân tộc Tây nguyên. Ảnh Internet.

B. Cồng Chiêng đối với các dân tộc tại Việt Nam:

Như đã biết, suốt chiều dài một ngàn năm Bắc thuộc, Việt Nam là một quốc gia chịu nhiều ảnh hưởng của nền văn hóa Trung Hoa, của Nho và Lão. Nhưng qua những nghiên cứu về lịch sử, khảo cổ, văn hóa... thì đấy chỉ là những yếu tố phụ thuộc, không phải là những yếu tố chính của người Việt. Nếu Nho giáo chủ trương Quân - Thần, trung với vua chứ không phải trung với quê hương, đất nước (Khổng Tử lúc sinh thời đã đi khắp các nước để tìm phò minh quân), thì người Việt lấy làng xã, bản làng, đất nước làm nền tảng. Đặc biệt là tín ngưỡng Đông Nam Á đã hiện diện từ ngàn xưa trong cuộc sống, trong tâm thức của người Việt, như tục thờ Thánh mẫu, sự tôn thờ các nữ thần. Trong các hội hè dân gian vẫn còn in rõ những dấu vết của nền văn hóa, văn minh Đông Nam Á, như đua thuyền, các dấu vết của thờ cây, thờ đá, thờ thần núi, thần sông, các nghi lễ mang đậm tính phồn thực... khác hẳn với nền văn minh Nho giáo.

Ở Việt Nam, ta thấy Cồng Chiêng được sử dụng phổ biến từ Bắc xuống Nam, phía Bắc chủ yếu nơi người Mường (những nghiên cứu cho biết người Mường có nguồn gốc rất gần với người Kinh, có thể nói đây là người Việt cổ), phía Nam nơi các dân tộc thiểu số như Bana, Giarai, Êđê, Xê đăng, Racglai, Mạ, Chăm, người Khmer Nam bộ... Mục đích, ý nghĩa của việc sử dụng Cồng Chiêng là trong giao tiếp cộng đồng, trong những lễ hội, tang ma, tín ngưỡng...

Từ Chiêng, trong bản dịch của tự điển Việt - Bồ - La (Alexandre de Rhodes - 1651), do nhóm Thanh Lãng dịch.

C. Ý nghĩa của Cồng Chiêng qua từ điển các loại và các thời kỳ:

1. Từ điển Việt-Bồ-La (Alexandre de Rhodes - 1651): Bản dịch tiếng Việt của nhóm Thanh Lãng.

- Chiêng, cái Chiêng: Một thứ chuông Đông phương ở giữa có vú.

Không có chữ Cồng.

2. Đại Nam Quấc âm tự vị (Huình Tịnh Của, Saigon - 1895, 1896):

- Chiêng: Đồ đúc bằng đồng giống cái nón cụ, chính giữa có cái nuốm là chỗ đánh; hiệu lịnh việc binh.

Trong Đại Nam Quấc âm tự vị cũng không có chữ Cồng để chỉ cái Chiêng.

3. Việt Nam tự điển (Hội Khai Trí Tiến Đức, Hanoi - 1931):

- Chiêng: Do chữ Chinh 鉦. Đồ nhạc khí đúc bằng đồng, hình tròn, giữa có cái núm, có nơi gọi là cái bu-lu.

- Cồng: Cái Chiêng nhỏ, dùng để rao, tuyên truyền hiệu lệnh ở trong một làng hay một xóm.

4. Tự điển Việt Nam Phổ thông (Đào Văn Tập, Saigon - 1951):

- Chiêng: Nhạc khí bằng đồng, hình giẹt mà tròn, giữa có núm để đánh ra tiếng.

- Cồng: Thứ Chiêng nhỏ để ra hiệu lệnh.

Trên đây là những quyển từ điển Tiếng Việt xưa, nói chung giữa Chiêng và Cồng không phân biệt rõ ràng.

5. Từ điển tiếng Việt (Hoàng Phê chủ biên -1997):

- Chiêng: Nhạc khí gõ không định âm, bằng đồng, hình tròn, có núm ở giữa, đánh bằng dùi mềm, âm thanh vang dội.

- Cồng: Nhạc khí gõ không định âm, bằng hợp kim đồng, hình dáng giống như cái Chiêng nhưng không có núm, dùng để phát hiệu lệnh.

6. Từ điển Mường - Việt (Nguyễn Văn Khang chủ biên - 2002):

- Chiêng: cái Chiêng.

7. Từ điển Việt - Chăm (Inưlang Pịêt - Chăm - 1996):

- Chiêng: cheng, chêng.

Không có chữ Cồng.

7. Từ điển Chàm - Việt - Pháp (Gerard Moussay - Ninh Thuận - 1971):

- Cêng: Chiêng (tiếng Việt), Gong (tiếng Pháp). Kèm theo hình vẽ cái chiêng có núm ở giữa.

Không có chữ tương đương với Cồng.

8. Từ điển Việt - Giarai (Rơmah Dêl - 1977):

- Chiêng: ěing, ěêng. Trong tiếng Giarai thì chữ ě được đọc như ch của tiếng Việt, như vậy để chỉ cái Chiêng tiếng Giarai nói Ching, Chêng.

- Cồng: mung ěing, ěêng mung. Như vậy so với từ Chiêng, thì từ Cồng trong tiếng Giarai ngoài từ ěing. ěêng (Ching, Chêng) còn thêm từ "mung", chưa tra được nghĩa của từ "mung".

Đối với người Giarai, tuy họ phân biệt giữa Chiêng và Cồng, nhưng ta thấy chủ yếu họ vẫn gọi là ěing. ěêng (Ching, Chêng), chỉ thêm từ "mung". Có thể từ "mung" là để chỉ cái núm ở giữa Ching, Chêng chăng?

9. Từ điển Hán - Việt (Trần Văn Chánh - 2005):

- Chinh 鉦: Cái Chiêng (thời xưa dùng để gõ khi hành quân), âm Bắc Kinh Zhêng.

10. Từ điển Pháp - Việt (Đào Duy Anh - 1957):

- Gong: Cái Chiêng.

11. Từ điển Pháp - Việt (Thanh Nghị - 1961):

- Gong: Cái lệnh, kiểng, cồng. (hình vẽ kèm theo là cái Chiêng treo trên giá loại không có núm).

12. Từ điển Annamite - Français (Jean Bonet - 1899):

- Chiêng 鉦: gong; clochette.

Không có chữ Cồng.

Từ Chiêng 鉦 trong Từ điển Annamite - Francais (Jean Bonet - 1899).

Qua những tra cứu bên trên ta có thể thấy:

Từ Chiêng là một từ tiếng Việt rất cổ, đã được ghi nhận trong Từ điển Việt-Bồ-La của Giáo sĩ Alexandre de Rhodes (1651), theo mô tả là "Một thứ chuông Đông phương ở giữa có vú", ta có thể hiểu ngày nay là để chỉ cái Cồng (loại Chiêng có núm ở giữa).

Xem các từ điển tiếng Việt khác, ta thấy Đại Nam Quấc âm tự vị ngoài chữ Chiêng thì không có chữ Cồng (nhưng mô tả thì Chiêng chính là Cồng), Việt Nam tự điển (Hội Khai Trí Tiến Đức) và Tự điển Việt Nam Phổ thông (Đào Văn Tập), ngoài ghi nhận Chiêng là loại nhạc khí gõ bằng đồng tròn có núm, thì Cồng chỉ là thứ "Chiêng nhỏ". Tự điển tiếng Việt (Hoàng Phê chủ biên), ghi nhận Chiêng theo như các từ điển cổ (Chiêng được ghi là loại có núm ở giữa), còn Cồng thì không có núm, ngược với một cách hiểu thông thường bây giờ (Cồng là loại có núm, còn Chiêng thì không có núm).

Người Mường là dân tộc có sử dụng Cồng Chiêng (thường do phụ nữ sử dụng loại Chiêng có núm ở giữa), Tự điển Mường - Việt cũng chỉ ghi nhận từ Chiêng, không có từ Cồng. Người Chăm cũng thế, tự điển Việt - Chăm, Chăm -  Việt cũng chỉ ghi nhận từ Cheng, Chêng, hoặc Cêng.

Ta có thể thấy từ Chiêng theo như cách gọi của người Việt, là từ để chỉ một loại nhạc khí tròn bằng đồng (có núm ở giữa) từ xưa đến nay. Như ta đã thấy, cách gọi này tương ứng với cách gọi của các dân tộc khác trong vùng theo nền văn minh Đông Nam Á. Như vậy người Việt gọi là Chiêng có phải là từ chữ Chinh theo như âm Hán - Việt không? Chẳng hạn như Việt Nam tự điển của Hội Khai Trí Tiến Đức đã ghi nhận?

Theo thiển ý thì tôi nghĩ không phải. Bởi như ta đã biết, Cồng Chiêng là sản phẩm của nền văn minh Đông Nam Á, tên gọi đã thống nhất giữa một số dân tộc, trong đó có các dân tộc Việt, và theo những hình khắc trên trống đồng thì Cồng Chiêng đã được sử dụng ít nhất cách nay 2700 năm, trước thời gian nước ta bị phương Bắc đô hộ. Người Hán đô hộ nước ta vào năm 111 TCN, nghĩa là cách nay 2111 năm. Sản phẩm đã được sử dụng thì chắc chắn phải có tên gọi, và như ta cũng đã thấy, tên gọi Chiêng (người Việt xưa, người Mường), Cheng, Chêng, Cêng (Chăm), hay ěing, ěêng (Ching, Chêng tiếng Giarai), là thống nhất về âm. Mà tộc người Chăm hay tộc người Giarai, rõ ràng xưa nay không chịu ảnh hưởng của nền văn hóa Hán.

Hiểu như thế ta có thể đặt câu hỏi ngược lại, vậy từ Chinh (Hán - Việt), âm Bắc Kinh là "zhêng" là từ chữ Chiêng mà ra? Khi người Hán bắt đầu xâm chiếm nước ta từ năm 111 TCN? Hoặc giữa Chiêng và Chinh (zhêng) có cùng một nguồn gốc? (Gốc tich Lạc Việt một trong Bách Việt, là người Việt cổ đại sử sách cho biết ở miền nam sông Dương tử, nay thuộc Trung Hoa). Hoàng đế Quang Trung đã từng có ý định cầu hôn để mưu tính đòi lại phần đất lưỡng Quảng của người Việt xưa?. Đây lại là một vấn đề khác chắc cũng không kém phần phức tạp.

Riêng về từ Cồng, có phải từ chữ Gong trong tiếng Pháp mà ra không? Qua những tra cứu trên thì tôi thiển nghĩ Cồng là từ Gong mà ra. Có lẽ sau khi người Pháp đến vùng Đông Nam Á, trong đó có Việt Nam, họ mới biết đến cái Chiêng, nghe đánh Chiêng, và họ đã đặt tên cho nó là Gong. Từ chữ Gong tiếng Pháp người Việt gọi thành Cồng, và từ Cồng chỉ xuất hiện về sau này, ban đầu với nghĩa không phân biệt rõ ràng với Chiêng, sau này Cồng mới được phân biệt với Chiêng như ta đã biết trong cách gọi của tiếng Việt ngày nay.

Hy vọng bài viết có tính cách sơ khai này giải tỏa được phần nào những thắc mắc của cụ Nô. Cũng mong sẽ giúp ích được chút gì cho các bạn nếu có dịp đến Tây nguyên nghe Cồng Chiêng.

P/s: 

Một thông tin khác khá hay tôi mới tra được trong Từ điển Khmer - Việt (Hoàng Học-1979), người Khmer gọi Chiêng là Kôông, đánh Chiêng là Kôông thum.

Như vậy ta có thể đặt câu hỏi chữ Cồng trong tiếng Việt có phải là từ chữ Kôông tiếng Khmer mà ra? rất có thể, bởi ta đã biết trong ngôn ngữ tiếng Việt có rất nhiều từ có nguồn gốc từ tiếng Khmer, và ta cũng có thể nêu một câu hỏi khác, chữ Gong (âm đọc là Gông) trong tiếng Pháp cũng có thể từ chữ Kôông Khmer mà ra?



Tham khảo:

- Nhạc khí dân tộc JRai và Bahnar, Đào Huy Quyền, NXB Trẻ - 1998.

- Những mảng màu văn hóa Tây nguyên, Ngô Đức Thịnh, NXB Trẻ - 2007.

- Bản sắc Văn hóa Việt Nam, Phan Ngọc, NXB Văn Học - 2002.

- Những sách về lịch sử và tự điển đã dẫn trong bài.