Nhân Hội sách nói về sách.

Sách giảm giá ở Hội sách luôn là quan tâm của nhiều người. Ảnh Internet.

Đang là tuần lễ Hội sách Tp. HCM 2016 (21-3-2016 đến 27-3-2016) tại Công viên Lê Văn Tám. Mọi năm tôi không thể bỏ qua tuần lễ này, thường là phải đáo qua đáo lại vài lần, và tốn khá bộn xu cùng công sức khuân những quyển sách về nhà. Những hội sách như thế này là dịp để các nhà xuất bản, các nhà sách lớn tiếp cận cung cấp sách tới tận tay người đọc, và người đọc cũng có cơ hội tìm được cho mình những quyển sách ưng ý, nhiều khi với giá rẻ vì sách đã được giảm giá do xuất bản đã lâu (dân mê sách trong túi thường không được rủng rỉnh). Năm nay thì đành chào thua, nhiều chuyện bó chân bó cẳng, đành phải hẹn dịp khác.

Nói tới sách thì mấy tháng trước cái chân bị tai nạn, không thể leo 2 tầng lầu về nhà, phải đi tá túc hai tháng trời nơi khác, ở nhà bà giúp việc nói với bà xã, sao không kêu ve chai bán quách đi đám sách vở bề bộn, nhất là những quyển sách cũ, làm sao mà đọc hết, chỉ tổ bụi bám chật nhà. May mà bà xã tôi cũng biết giá trị của những quyển sách cũ tôi có nên nói chị đừng đụng tới, chị mà bán ve chai ông ấy về là có chuyện đấy. May thật! Về nghe kể lại tôi chỉ biết lắc đầu, cũng không thể trách chị giúp việc, những quyển sách, nhất là sách cũ (nhiều quyển xuất bản ở Saigon trước năm 1975 bây giờ không dễ gì kiếm ra), những quyển sách giấy đã ố vàng ấy đối với tôi là quý, nhưng với chị thì chỉ là rác chật nhà, không hơn không kém.

Mấy mươi năm đọc và mua sách tôi có một số sách kha khá của vài tác giả quen thuộc ở miền Nam, viết từ trước năm 1975, như những sách trong Tủ sách học làm người của các học giả Nguyễn Hiến Lê, Nguyễn Duy Cần, Hoàng Xuân Việt. Sách về khảo cứu viết về đề tài Nam bộ của nhà văn Sơn Nam, Bình Nguyên Lộc, học giả Vương Hồng Sển... Trong số tác giả này tôi vẫn thường xuyên đọc đi đọc lại sách của các cụ, nhất là sách của cụ Vương. Ai quen đọc sách của cụ chắc biết, cụ là một người sống nhiều, đọc nhiều, viết nhiều, bậc thày về chơi cổ ngoạn và chơi sách (sưu tầm sách hay, quý, hiếm). Xưa không có mạng để tra cứu dễ dàng như bây giờ, nên nhất nhất muốn biết gì phải nhờ đến sách, và từ những sách quý hiếm đã đọc, cụ đã gạn lọc viết lại cho hậu thế đủ điều.

Cụ Vương Hồng Sển và sách Sài Gòn Năm Xưa được xuất bản qua nhiều thời kỳ. Ảnh Internet.

Cụ Vương sanh năm 1902, mất năm 1996, sống gần trọn thế kỳ XX, và mất cách nay chẵn chòi hai mươi năm. Văn của cụ viết lan man, tản mạn như người già kể chuyện đời (mà cụ hay kể chuyện đời xưa lẫn chuyện đời nay). Đọc sách của cụ Vương ta không có cảm giác đang đối diện với một quyển sách vô tri, mà như đang đối diện với một con người. Cái cách kể chuyện của một ông già Nam bộ, khề khà, chuyện này xọ sang chuyện nọ lan man không dứt. Tuy trước năm 1975 cụ đã từng dạy nhiều năm ở hai đại học nổi tiếng miền Nam bấy giờ, là đại học Saigon và đại học Huế, cụ đọc sách đông tây kim cổ, nhưng sách của cụ không viết theo kiểu bác học, ta hiếm thấy  trong sách xuống hàng gạch đầu giòng A lớn, a nhỏ, I La Mã, 1 thường, 1a, 1b... Chuyện Tàu, chuyện Tây, chuyện Ta... biết điều gì cụ cứ thong thả nói, thời gian và sự việc cứ quyện lấy nhau. Đọc sách của cụ phải đọc kiểu trà dư tửu hậu, gạn đục khơi trong không thể vội vàng...

Đặc biệt cụ không hề giấu "nghề", những "ngón nghề" chơi công phu của cụ trong lãnh vực sưu tầm cổ ngoạn, sách báo. Hơn ai hết cụ hiểu tri thức là của nhân loại chứ không phải của riêng bản thân. Cụ "dốc hết cả ruột gan" để cống hiến cho đời tất cả những kinh nghiệm "chơi đồ cổ", trong những sách "Thú chơi cổ ngoạn", "Khảo về đồ sứ cổ Trung Hoa", "Cảnh-Đức-trấn đào-lục", "Khảo về đồ sứ men lam Huế", "Cuốn sổ tay của người chơi cổ ngoạn"... Những hiểu biết khó ai có được về khảo cổ bởi cụ đã từng có thời gian dài làm Quản thủ Bảo tàng Quốc gia tại Saigon. Không chỉ lưu lại cho đời những kiến thức uyên bác, chuyên ngành quý báu, cụ còn để lại những kiến thức tưởng như rất nhỏ nhặt, tầm thường nhưng lại rất thú vị trong cuộc sống, để ý ta có thể học được vô khối điều hay nơi cụ.

Một từ rất quen thuộc ta vẫn thường hay gặp là "Tiệm cầm đồ". Các bạn nào ở Saigon hẳn biết loại tiệm khá đặc biệt này, đã có từ trước năm 1975. Sau giải phóng nó biến mất một thời gian dài, và nay xuất hiện trở lại. "Cầm đồ", chữ "đồ" ở đây có lẽ bất kỳ ai cũng dễ dàng hiểu là "đồ đạc", họ cầm đủ thứ thượng vàng hạ cám, xe cộ, laptop, điện thoại, cho đến vàng bạc, nữ trang... Nhưng cụ Vương cho biết "đồ" trong cầm đồ không phải là "đồ đạc" nói chung. Trong sách cụ viết:

"... danh từ "đồ" nay còn thấy lưu dụng, (tiệm cầm đồ), và "đồ" có nghĩa là "vàng đồ" tức vàng thấp, không đáng gọi "vàng y" và đời xưa không có "hóa nghiệm tư trang tinh xảo"...".

(Nửa đời còn lại, NXB Tổng hợp Tp. HCM - 2013).

Một chữ khác là "Thày cò", thày cò này không phải là cò mối lái ăn tiền trong các loại gọi là dịch vụ bây giờ, hoặc là "Thày cò, thày đội" xưa gọi là "Phú lít". Xưa ở Saigon trong nhà in, tòa báo, luôn có một ông gọi là "Thày cò", thường là một cụ đã lớn tuổi, đeo cái mục kỉnh dày cộm, cụ này phụ trách sửa chữa, hiệu đính phần morasse trước khi in ra sách hoặc báo. Nhiệm vụ của "Thày cò" là sửa những lỗi chính tả, những chữ dùng sai, viết sai nghĩa, hiệu đính những ý nghĩa điển tích... và đây là một việc làm rất quan trọng chứ không phải đơn giản, phải là người có kiến thức rộng mới đảm trách được công việc khó khăn phức tạp này*. Ngày xưa có những nhà in, nhà xuất bản uy tín cho ra những sản phẩm ấn loát hoàn chỉnh, xuyên suốt quyển sách không hề có một lỗi nhỏ, dù chỉ là lỗi chính tả, nó góp phần nâng cao giá trị cho quyển sách. Bây giờ không biết có còn không những "Thày cò" như thế?

Từ "Thày cò" này là từ tiếng Pháp "correcteur" mà ra.

(Tạp bút năm Giáp Tuất 1994, NXB Trẻ - 2014).

Một kiến thức nữa về đặt tên địa danh ở Nam bộ mà cụ Vương cho biết cũng rất thú vị. Chẳng hạn ở Lục tỉnh xưa có vùng người ta đặt tên đất dọc theo mỗi bên kênh, rạch, mé sông tùy theo tả, hữu. Tỷ như mé tả là chữ Nhiêu (tổng Nhiêu Khánh, Nhiêu Hòa), mé hữu là chữ Phong (Phong Mỹ, Phong Điền).

Một chuyện khác như tại sao gọi là "cá linh", "kỳ đà cản mũi"? Chuyện này lại liên quan đến sự tích thời chúa Nguyễn Ánh bị Tây Sơn truy đuổi. Chúa gặp lúc bị Tây Sơn đuổi nà đang ở trên thuyền trong sông tính ra cửa sông chạy ra biển, bỗng gặp nhiều con cá nhỏ lấp lánh ánh bạc bằng ngón tay nhảy váo thuyền, cho là có điềm báo nên thôi không chạy ra biển nữa. May thay thoát được phục binh Tây Sơn chờ sẵn ngoài biển, nên đặt tên cho loài cá ấy là "cá linh".

Lần khác cũng đang trên thuyền tính ra khơi, tự nhiên thấy con kỳ đà lội ngang mũi thuyền, chúa sanh nghi thôi không ra khơi nữa. Sau nghe nhờ thế thoát được quân Tây Sơn đang chờ sẵn.Từ đó có câu "kỳ đà cản mũi"...

(Nửa đời còn lại).   

Trong một bài viết: "Nói chuyện tào lao qua ba ngày tết", cụ có bàn về hai chữ rất thông dụng là "chồng, vợ", cụ viết:

"Tỷ như hai chữ "chồng, vợ" tôi đã ghe phen hỏi nhưng thảy đều lắc đầu, duy trâu già hết sợ đao, xin cứ hỏi: "chồng" có thể hiểu ở trên chồng xuống, còn tiếng vợ có thể hiểu ở dưới bợ lên, như vậy có thể chấp nhận được không, vì trong Nam nầy, "v" thường nói nghe như "b".

(Tạp bút năm Giáp Tuất 1994).

Đọc đoạn văn này tôi giật mình cười khì. Ấy, cái điều cụ Vương nói "chuyện tào lao" coi bộ lại có vẻ rất nghiêm túc về mặt ngôn ngữ. Tiếng Việt ngày xưa thời các cố Tây, chữ "v" dùng ngày nay thường lẫn với chữ "b": "bua quan" = "vua quan", "bòi" = "vòi", "bái" = "vái", "bạt" = "vạt", "bẹo" (béo) = "véo", "bung" = "vung", "buột" = "vuột", "biện" = "viện"...

Xem ra điều cụ Vương gọi là "nói chuyện tào lao" bên trên, nói theo kiểu bây giờ là "hoàn toàn có cơ sở", hì hì!

Bổ sung:

Ảnh Internet.

Ghi chú:

* Ngày trước thời Tây nhà in Maurice ở Saigon có được học giả Lê Thọ Xuân (quê Bến Tre, người đương thời viết nhiều sách và những bài viết khảo cứu rất có giá trị), là bạn của cụ Vương Hồng Sển làm Thày cò sửa bản in, nên sách của nhà in này in ra không có lỗi. Thế mới hay xưa kia một quyển sách in ra đã được nhà xuất bản chăm chút nội dung đến mức nào.
Thời gian gần đây, tôi thấy sách của một số nhà xuất bản, chẳng hạn như NXB Tổng hợp Tp. HCM, NXB Trẻ, NXB Nhã Nam... đã có những tiến bộ đáng kể cả về hình thức lẫn nội dung của sách, rất đáng khen.