Cá linh mùa nước nổi.

Cá linh. Ảnh Internet.

Tháng trước thấy báo đăng năm nay lũ về miền Tây muộn và thấp hơn mọi năm, chẳng biết tại trời hay tại người. Báo cũng cho biết trên thượng nguồn sông Mekong, từ Trung Quốc tới Lào có tới mười mấy cái đập và hồ chứa nước thủy điện, nước sông bị ngăn lại, dòng chảy thay đổi, trong khi đồng bằng sông Cửu Long lại ở cuối nguồn, thật là tai hại. Nhưng trách chi người, ở nước ta một con sông dài vài trăm cây số phát xuất từ nội địa, mà cũng gánh cả dăm bảy cái thủy điện là chuyện bình thường. Hôm nay xem trên tivi thấy giới thiệu về miền Tây vùng An Giang người Chăm mùa nước nổi ăn đặc sản, trong đó có món bánh xèo cá linh.

Hằng năm vào tháng 9 đến tháng 11 là mùa nước nổi ở Nam bộ, nước lũ từ thượng nguồn sông Mekong tràn về ngập tràn vùng đồng bằng sông Cửu Long, mang theo phù sa và tôm cá, trong đó có một giống cá nhỏ bằng cỡ ngón tay mình ánh bạc nhiều vô kể. Cá linh theo dòng nước từ trên Nam Vang vùng Biển Hồ của đất Miên tràn xuống. Ở vùng Đồng Tháp, An Giang tương truyền câu ca dao "Nước không chưn sao kêu nước đứng/ cá không thờ sao gọi cá linh". Cụ Vương Hồng Sển cho biết, theo tập san của Tây Excursions et Reconnaissances (Du khảo và Thám hiểm) in tháng 6 năm 1885, chép lại sự tích Nguyễn Ánh chống nhau với quân Tây Sơn. Khi Nguyễn Ánh ngồi trên thuyền từ Vàm Nao (tiếng Miên "pàm prêk nàv", con sông phân chia giữa Long Xuyên và Châu Đốc) bị quân Tây Sơn truy đuổi định ra biển, thì thấy loài cá này nhảy vào thuyền nên sanh nghi không đi, sau mới biết nếu đi thì khốn bởi quân Tây Sơn đã phục binh tại Thủ Chiến Sai (thuộc An Giang) chờ bắt. Vì vậy người mới đặt tên cho loại cá này là "cá linh" để tri ơn.

Theo cụ Vương thì người Khmer gọi cá này là "trêy lênh", hay "trêy rial", (trêy có nghĩa là cá), tên chữ là "linh ngư". Theo tích của ta thì tên "cá linh" là do Nguyễn Ánh đặt, nhưng cá này có gốc gác từ Biển Hồ Nam Vang, và người Khmer gọi là "trêy lênh" thì không biết tiếng nào có trước? Ta mượn của Miên hay Miên mượn của ta? Về vụ Nguyễn Ánh tẩu quốc khi bị quân Tây Sơn truy đuổi, được trời phò hộ thì không chỉ có một vụ cá linh bên trên. Lần khác bị Tây Sơn truy bức "rượt chạy có cờ, dái treo trên cổ" (chữ của cụ VHS), khi chạy đến bờ sông cùng đường may được cá sấu nổi lên để người cỡi trên lưng mà qua sông. Đúng là phước đức ông bà, có số sau này làm vua, được trời giúp. Tích này cũng có dị bản, thay vì chúa cỡi cá sấu, có sách chép là cỡi trâu, cỡi trâu nghe có lý hơn, nhưng cỡi cá sấu thì nghe ly kỳ hơn, đáng mặt đế vương.

Theo cụ VHS thì nơi chúa được trời giúp qua sông này là Rạch Chanh (tên chữ Đăng Giang), nơi đầu Vàm Cỏ Đông, mé Tân An. Sau đời vua Thiệu Trị sai người chế ra những bộ chén trà dẫn lại tích người che lọng đứng chờ ghe thuyền nơi bờ sông, và cỡi trâu, cỡi sấu qua sông ấy.

Những tích như trên không biết đúng sai tới đâu? Nhưng cụ Vương viết trong sách: "Sử đời nào cũng nâng cao người chúa mình phò. Lâu ngày hóa ra xa sự thật".

Lẩu cá linh. Ảnh Internet.

Mắm cá linh. Ảnh Internet.

Nói về cá linh thì người dân Nam bộ đã chế biến nhiều món ăn dân dã nhưng rất ngon từ loại cá trời cho trong mùa nước nổi (riêng về cá linh sản lượng lên tới khoảng 60 đến 70% trên tổng số cá đánh bắt được). Đầu mùa nước nổi thì cá linh ngon nhất vì béo, xương còn mềm chưa cứng quá. Cá linh có thể làm đủ mọi món, từ cá linh kho tiêu, kho mía, kho thơm... cho đến cá linh tẩm bột chiên giòn (chắc giống một món khác ăn chơi ăn thiệt đều ngon là cá cơm chiên giòn), hay cá linh nấu lẩu với một đặc sản khác của miền Tây là bông điên điển. Đến mùa đánh bắt cá linh nhiều quá, người ta làm mắm cá linh hay khô cá linh.

Lá sầu đâu. Ảnh Internet.

Theo cụ Vương Hồng Sển, có một món ăn đặc biệt gốc gác của người Khmer Nam Vang, là món gỏi khô cá linh. Món gỏi này được làm từ lá sầu đâu non trộn với khô cá linh. Sầu đâu là một loại cây gỗ cao đến 4 - 5 mét, người Bắc gọi là cây xoan, nhưng hình như là hai loại khác nbau. Cây có vỏ xù xì, lá mọc đối, có hoa nhỏ trổ thành trái chùm khi chín có màu đen. Vỏ cây, lá và trái có vị đắng, tánh hàn, hơi độc, dân gian nhiều nơi ở vùng Đông Nam Á dùng để trị giun, sán và ghẻ ngứa ngoài da. Món gỏi lá sầu đâu non trộn với khô cá linh người quen ăn nhớ mãi không thôi. Sầu đâu là tiếng Việt do người Nam bộ gọi, cũng từ tiếng Khmer "sdau dok hiên", cũng như cây ta gọi là thốt nốt, cho một lọai đường đặc sản là đường thốt nốt, cây này bên Miên cũng giống như cây dừa ở miền Nam, họ gọi là "thnôt". Như ta đã thấy miền Nam là đất xưa của người Miên, cho nên có rất nhiều địa danh và tên gọi đồ vật, con vật hay cây trái, được người Việt gọi theo tiếng của họ.

Nhân nhắc tới món mắm cá linh, thì người Khmer Nam bộ có một món mắm nổi tiếng mà gần như ai cũng có nghe nói, đó là món mắm ta gọi là mắm "bò hóc". Trong tiếng Việt có chữ "bò", nhưng không liên quan gì đến thịt bò, người Việt phiên âm theo tiếng Miên "pra-hok ốp". Mắm làm bằng cá lóc để nguyên con, theo cụ Vương thì khi dùng ăn mắm sống, xé tay, ăn bốc với cơm nguội thì tuyệt.

Mắm cá lóc. Ảnh Internet.

Người Việt cũng có món mắm tương tự như mắm bò hóc của người Miên, nghe nói mắm bò hóc nồng hơn. Mắm cũng được làm từ cá lóc (miền Bắc gọi là cá quả, cá chuối, miền Trung vùng Bình Trị Thiên gọi là cá quả, cá tràu), là nguyên liệu chính để nấu món bún nước lèo, lẩu mắm có tiêng vùng Nam bộ.


Tham khảo:

- Tự vị tiếng nói miền Nam, Vương Hồng Sển, NXB Trẻ-1999.

- Bên lề sách cũ, Vương Hông Sển, NXB Tổng hợp Tp. HCM-2013.