Ghe, thuyền Nam bộ (tiếp).

"Taxi" trên sông rạch miền Tây. Ảnh: Marguerite.

Tiếp theo các loại ghe thuyền nơi miền Tây Nam bộ:

- Ghe câu: ghe dùng khi câu cá.

- Ghe lưới: ghe đánh lưới.

- Ghe cá: ghe chở cá đồng.

- Ghe lái ngoài: ghe không có bàn đọ, bánh lái nằm trong.

- Ghe hầu: ghe sang trọng của quan viên ngày xưa có lính theo hầu.

Theo học giả Nguyễn Hiến Lê viết trong "Bảy ngày trong Đồng Tháp Mười" thì ghe hầu là loại ghe "nhẹ và đẹp, các hương chức thường dùng để đi "hầu" quận hoặc tỉnh".

- Ghe lê: ghe nhà nước thời xưa, dùng chở quan binh và về việc binh.

- Ghe ô: như ghe lê.

- Ghe son: ghe sơn đỏ, thường dùng về việc binh.

- Ghe sai: ghe nhỏ nhẹ chèo, để đi việc quan cho mau lẹ.

- Ghe chiến: ghe giàn trần, ghe đánh giặc.

- Ghe diệu: ghe hầu có đủ tiện nghi, sơn son thếp vàng của quan viên đàng cựu.

- Ghe vẹm: ghe quan, loại ghe sơn ô thêm chạy đàng bèo đo.

Ghi theo đúng sách của cụ Vương nhưng đọc không hiểu.

- Ghe khoái: ghe thật nhẹ, dùng đi việc quan cho mau, loại ghe sai.

- Ghe hàng bổ: ghe ban lồng, chở hàng hóa đi bán rong các chợ nhỏ.

- Ghe bè: ghe lớn đóng theo kiểu nhà ở, chở được nhiều hàng hóa, xưa lên bán trên Nam Vang, có mui vững chắc, người chèo chống đi được trên mui ấy như đi trên đất bằng và thường tụ tập nhau lại thành đoàn, đến trở nên danh xứ: Cái Bè, Nhà Bè.

Ta gọi xuống ghe vì ghe ta ở dưới thấp, và Tây phương gọi lên tàu vì tàu họ rất cao.

Sông nước Nam bộ ngày nay. Ảnh: Marguerite.

Ở miền Tây có một loại ghe gọi là "ghe chài", nhưng không phải là ghe dùng để chài lưới, đây là ghe dùng để chở lúa. Khi chất lúa lên ghe người Nam bộ gọi là "ăn lúa".

Nhưng tại sao ghe chở lúa lại gọi là "ghe chài"? Theo cụ Vương người Việt gọi theo tiếng Miên. Người Khmer gọi loại ghe chở lúa này là "tuk pokchay": tuk: ghe thuyền, còn "pokchay" là tiếng Tàu giọng Triều Châu. Ta Việt hóa thành "ghe chài". 

Ghe chở hàng quá tải mấp mí mé nước người ta gọi là "chở khẳm". Dưới sông rạch cũng có "luật đi đường", ngày xưa muốn cho ghe đi qua bên mặt người ta hô "bát" (hoặc "hoát"), là cho ghe qua phía cột chèo mũi (tay phải), ngược lại thì hô "cạy", là cho ghe qua phía cột chèo lái (tay trái). Cụ VHS viết: "Nguyễn Cư Trinh truyền ghe phải khắc tự (chạm tên và chỗ ở của chủ ghe trên be ghe. Bát cạy cũng do ông dạy, như luật đi đường ngày nay).

Đối với ghe thuyền phía trước gọi là "mũi", phía đuôi gọi là "lái", ta hay nghe nói "mũi dại thì lái chịu đòn", với nghĩa đại khái con cái hay người dưới làm điều gì dại dột, thì cha mẹ hoặc người trên sẽ phải gánh chịu. Thực ra nói như thế là không chính xác, nói đúng là "mũi vạy, lái chịu đòn", "vạy" là phương ngữ Nam bộ có nghĩa là "cong, xiên, không thẳng". Khi chiếc ghe mà đi xiên thì người lái phải chịu, "vạy" mà nói thành "dại" có lẽ do cách phát âm của người dân Nam bộ. Người miền Nam phát âm v thành d, và y (dài) cuối từ thành i (ngắn). "Vạy" = "dại".

Trong bài trước tôi có nói tới loại ghe bầu, là loại ghe có bụng lớn chở được nhiều hàng hóa (chắc vì ghe có bụng lớn nên gọi là ghe bầu). Loại ghe này trước đây hay thấy đậu nơi bến ở quận 4, quận 8, chuyên chở nông sản từ miền Tây lên Saigon, và chở ngược lại hàng tiêu dùng về miền Tây. Vì ghe đi dài ngày cho nên ghe cũng là nhà ở. Trên ghe có cả chậu kiểng, trẻ con, nuôi gia súc như chó, heo, gà... dĩ nhiên trên ghe phải có bếp ăn, loại bếp làm bằng đất sét nung ngày xưa nấu bằng củi dùng dưới ghe thuyền rất tiện lợi, gọi là "cà ràng", cà ràng khác với ông táo đất nấu củi thông thường là củi đang cháy dở không rớt xuống sàn gỗ của ghe thuyền.

Cà ràng là phiên âm theo tiếng Khmer, người Miên gọi là "kran".

Cà ràng dùng để nấu ăn trên ghe thuyền. Ảnh: PNH.

Ảnh: Internet.

Một vật dụng quen thuộc khác của người dân Nam bộ khi xưa được gọi là "cà ròn", đây là cái túi đan bằng cỏ bàng của người nghèo đựng những đồ dùng lặt vặt hàng ngày. Cà ròn cũng là từ phiên âm từ tiếng Khmer "karông", người Việt gọi là "bao cà ròn" thì người Miên gọi là "bay kơrông".

Một vật dụng khác không thể thiếu vơi người dân Nam bộ khi xưa, nhất là những người quen ngược xuôi trên ghe tbuyên, đó là cái "nóp". Nóp là cái bao đệm to dài cỡ 2 thước tây, may kín chừa miệng tbeo chiều dọc, ban đêm người ta chun vô ngủ để tránh muỗi mòng. Theo học giả Vương Hồng Sển thi từ nóp cũng từ tiếng Miên mà ra, cụ Vương viết:

"Cái nóp thông dụng hơn hết là ở miền Hậu Giang và có lẽ do người Miên bày. Trong từ điển Miên-Phap J. B. Bernard có chữ: "Nộp, kontil nộp: natte en jonc cousue en forme de sac, les voyageurs s'en servent en guise de moustiquaire. Kontil là chiếc chiếu".

Theo cụ Vương thì nóp là do tiếng Miên "nộp", có nghĩa là "nghiêng". Nếu theo như J. B. Bernard viết trong từ điển Miên-Phap "kontil nộp" dịch sát nghĩa là "chiếc chiếu nghiêng", còn nghĩa tiếng Pháp đại khái là chiếc chiếu đan bằng cói dạng như cái túi, dùng để chống muỗi, nó tựa như chiếc "túi ngủ" của Mỹ ngày trước, hồi trước năm 1975 trong quân đội tôi có dùng.