Ghe, thuyền Nam bộ.

Thuyền chở khách du lịch tại Tiền Giang. Ảnh của trang nhà bạn Marguerite.

Sang bên nhà bạn Marguerite xem phóng sự "Đi chơi Tiền Giang với bạn", hồi này chôn chân một chỗ trong nhà nên thấy cảnh sông nước bạn chụp đưa lên mà... ham. Bạn Marg. đưa lên những ảnh chụp cùng một nhóm bạn đi chơi về miệt Tiền Giang, một vùng sông nước Nam bộ. Dĩ nhiên đi chơi sông nước thì chủ yếu là đi bằng ghe thuyền, rồi ảnh chụp cây trái, nắng gió...

Du khách trên sông nước. Ảnh: Marguerite.

Chiếc giỏ bắt cua. Ảnh Marguerite.

Nói đến sông nước miền Nam, hoặc vùng đất Nam bộ có lẽ ta phải nhắc tới các "tiền bối" như Nguyễn Đình Chiều, Trương Vĩnh Ký, Huỳnh Tịnh Của, Trần Chánh Chiếu, Hồ Biểu Chánh, Lương Khắc Ninh... Gần hơn có Kiên Giang, Bình Nguyên Lộc, Vương Hồng Sển, Sơn Nam, Bùi Đức Tịnh... Đấy là những nhà văn, nhà thơ, học giả, nhà báo... sinh ra và lớn lên nơi miền đất Nam bộ, nhưng cũng có người tuy không phải gốc gác nơi này, nhưng đã gắn bó gần trọn đời, và cũng đã viết về vùng đất này rất hay như học giả Nguyễn Hiến Lê quê ở miền Bắc, với tập bút ký "Bảy ngày trong Đồng Tháp Mười". Đây là tập bút ký mà học giả NHL rất tâm đắc. Trong tập bút ký này học giả NHL có nhắc tới một học giả miền Nam khác là Lê Ngọc Trụ, một Giáo sư về ngôn ngữ học có tiếng tại Saigon trước năm 1975, người mà ông NHL đã may mắn được gặp, đã cung cấp cho ông nhiều tài liệu để hoàn tất lần hai của tập bản thảo "Bảy ngày trong Đồng Tháp Mười", đã bị mất trước đó. GS. Lê Ngọc Trụ cũng là bạn rất thân thiết của cụ Vương Hồng Sển, hay được cụ Vương nhắc đến.

Từ "Đồng Tháp Mười" để chỉ một vùng sông nước rộng lớn Nam bộ coi vậy mà đến nay cũng không có giải thích rõ ràng. Trong "Bảy ngày trong Đồng Tháp Mười", cụ NHL viết thời Tây gọi Đồng Tháp Mười là "Plaine des Joncs" (Đồng Cỏ lác). về tên Đồng Tháp Mười, người mình đặt câu hỏi, Đồng Tháp Mười là "cánh đồng có mười (10) cái tháp cổ (của người Khmer), hay là cánh đồng có cái tháp thứ mười, hoặc là cái tháp có 10 tầng?". Cụ Vương Hồng Sển đưa ra một lý giải. Trong "Tự vị tiếng nói miền Nam" (NXB Trẻ - 1999) cụ viết:

"Ô. Sylvestre (học giả người Pháp) viếng chỗ này (Đồng Tháp Mười) trước năm 1881, và nhờ Sylvestre tả rõ "tour à cinq faces" (préam loveng) mới biết được tháp có năm mặt tiền, xưa nay dịch theo Thổ là "Tháp Năm Căn" (loveng, travée) là sai, và nên gọi "Tháp Ngũ Giác" (Ngũ Giác Tháp) còn ta gọi Tháp Mười, có lẽ tháp có mười từng hay chăng? Thổ đếm "diện" nên thấy "ngũ giác", ta đếm "từng" nên thấy mười từng (dầu sao nay tháp đã đổ nát, không phương giảo nghiệm được. Trước đây chính phủ Ngô Đình Diệm dậy xây tháp lại mới vì không đúng nghi thức nên bị phá đổ, không có gì đáng tiếc".


Xét về nghĩa của tên gọi Đồng Tháp Mười ta thấy, người Miên (đất xưa của họ) gọi là "pream loveng", theo cụ Vương là "tháp ngũ diện" (tháp có năm (5) mặt). Sang đến thời Pháp gọi là "Pleine des Joncs" (Đồng Cỏ Lác). Hai tên gọi này dễ hiểu, còn người mình gọi là "Đồng Tháp Mười" thì có đến 3 lý giải như bên trên, thật bó tay.

Trở lại chuyện ghe, thuyền, trong sách cụ VHS đã kể ra đến vài chục loại ghe thuyền xưa, nay xuôi ngược trên vùng sông nước Nam bộ, mà có lẽ người gốc gác miền Tây có khi cũng không biết hết. Tôi xin nêu lại. Trước hết ghe thuyền (hoặc ghe cộ, ghe guộc) là tiếng để chỉ chung "đồ cuộc đóng bằng cây để đi trên nước, đàng sông biển, dùng để chuyên chở".

Chiếc thuyền gỗ ở miền quê Nam bộ, tựa như xe gắn máy ở thành phố. Ảnh: Marguerite.

- Ghe bầu: ghe bầu bụng, vác mũi, chính là ghe đi biển của người xứ Huế, bọn ghe bầu: hiều là người miền Trung.

Ghe bầu có khoang chứa lớn, dùng để vận tải, chuyên chở hàng hóa. Ghe này trước đây hay thấy chở hàng từ miền Tây lên Saigon, đậu ở bến sông bên quận 4, quận 8... Ghe lớn đi dài ngày nên được dùng như một căn nhà di động, cả một gia đình sống trên đó, có bếp nấu ăn,  nuôi gia súc như gà, chó, heo...

- Ghe trường đà: ghe bầu lớn.

- Ghe nạn: ghe bằng nạn tre hoặc mè nó đan bằng tre.

- Ghe cửa: ghe nhọn mũi mà nhỏ thường dùng đi theo cửa biển.

- Ghe bản lồng, gọi tắt là ghe lồng: ghe đi sông, lớn có mui và ván ngăn.

- Ghe bất mãn: ghe sông thấp thước, không hạp lệ, bị bắt không thâu thuế (thể lệ xưa).

Có lẽ không hợp lệ, bị bắt nên mới có tên "ghe bất mãn".

- Ghe vạch, ghe mỏ vạch: ghe cao ráo, đóng theo dáng mỏ vạch.

- Ghe cui: ghe thô sơ bằng mũi dùng chở lá lợp nha, chở củi.

- Ghe trẹt: ghe lớn trai mề, mạnh chở, có mui giả lấy ra được.

- Ghe lườn: ghe Nam Vang làm bằng một thân cây khoét ra, mạnh chở.

- Ghe be: loại ghe lườn kèm thêm hai be ván để chở lúa được nhiều.

- Ghe ngo: loại ghe lườn mà hai đầu lái mũi đều vong lên, chính của người Miên dùng để đua tài khi có lễ rước và đưa con nước, họ gọi là tuk-ngõa, ta biến ra ghe ngo.

- Ghe vợi: ghe dùng chở vợi bằng ghe lúa (H.T.C.) (Huỳnh Tịnh Của).

- Ghe đò: ghe rộng mát dùng để đưa bộ hành vùng này qua vùng khác.

- Ghe giàn: ghe lớn, có đâm thêm cánh, cơi lên cao mà chở cho gọn, và nhiều, như ghe chở hàng bông, đồ khô, vẫn do Nam Vang đóng.

..................................

Chép đến đây mới chỉ được khoảng một nửa số ghe cụ Vương đã nêu, sợ ghi dài quá rối mắt và các bạn đọc thấy ngán,  nên tôi tạm dừng ở đây, kỳ sau tiếp.