Bên nhà bạn Nhật Thành (Blog Hương Ngàn), có truyện ngắn của bạn ấy dự thi viết về đề tài HIV của Hội Văn học Nghệ thuật Nghệ An, qua đọc ké truyện, lan man thế nào mà lại còm về chuyện chữ nghĩa, từ ngữ, điều mà tôi quan tâm lâu nay. Nói tới chuyện từ ngữ tiếng Việt thì quả là khôn cùng, nhân đây tôi đã thử xem lại các sách vở tôi có riêng về trường hợp viết "i" hay "y" trong tiếng Việt, qua các thời kỳ, ở cả hai miền Nam, Bắc. Muốn tra chữ nghĩa có lẽ không gì hơn là tìm đến từ điển. Bài viết chỉ nhằm giới thiệu những gì tôi tra cứu được.
A/- Qua các tự điển xuất bản qua nhiều thời kỳ ở miền Nam trước năm 1975, căn cứ trên các tự điển Đại Nam Quấc âm Tự vị, Huình Tịnh Paulus Của, Saigon 1895-1896, Việt Nam Tự điển, Đào Văn Tập, Saigon 1951, Việt Nam Tự điển, Lê Văn Đức, Lê Ngọc Trụ, Saigon 1970.
1. Trường hợp sử dụng "y" hoặc "i" ở cuối chữ bất kỳ:
- Khi "y" ở cuối chữ, như: địa lý, kỹ thuật, lý hóa, lý luận, lý lịch, lý ngư (cà chép), ly kỳ, ly tán, lý trưởng, mỹ miều, kỳ cục, kỹ tính, ký gửi, tý (tuổi tý), quý mến,.. (một số từ tiêu biểu)
- Khi "i" ở cuối chữ, như: tinh vi, li ti, mưu trí, trì trệ, vi vu, xì xụp, ti toe, tí tách, vĩ đại, đì đùng, đi đứng, thi ca, ví dụ, lì lợm, lì xì, lí lắc, li bì... (một số từ tiêu biểu).
2. Trường hợp sử dụng "y" hoặc "i" cuối chữ đứng sau "qu":
- Khi "y" đứng sau "qu", như: ký quỹ, quỷ thần, quỷ quyệt, quỹ đạo, yêu quý, quy hoạch, quỳ lạy, quỵ lụy, quý tộc, quỹ đen...
- Khi "i" đứng sau "qu", đặc biệt trong 2 quyển từ điển xưa xuất bản tại Sài Gòn là Đại Nam Quấc âm Tự vị của Huình Tịnh Paulus Của, và Việt Nam Tự điển của Đào Văn Tập, như: qui (con rùa), qui (trở về), qui chế, qui định, qui tắc, qui nạp, qui tiên, qui tụ, qui mô, phú quí, quì gối, Quí Mùi, quỉ quyệt, quỉ thần, thủ quĩ...
Đối với Việt Nam Tự điển của Lê Văn Đức, Lê Ngọc Trụ, thì chữ "qui" trong hai quyển tự điển trên được chuyển thành "quy".
B/- Qua các tự điển xuất bản qua nhiều thời kỳ ở miền Bắc, căn cứ trên các tự điển Việt Nam Tự điển, Hội Khai Trí Tiến Đức, Hà Nội-1931, Từ điển Tiếng Việt, Văn Tân chủ biên, Hà Nội-1967, Từ điển Tiếng Việt, Hoàng Phê chủ biên, Viện Ngôn ngữ-1997:
Trường hợp sử dụng "y" hoặc "i" ở cuối chữ bất kỳ:
1/ Việt Nam Tự điển của Hội Khai Trí Tiến Đức:
- Khi "y" ở cuối chữ, như: bút ký, kỷ vật, kỹ năng, trường kỷ (ghế dài, có thể dùng như giường), kỳ hẹn, kỳ lạ, kiêng kỵ, Âu Mỹ...
- Khi "i" ở cuối chữ, như: hương lí, thiên lí, đạo lí, li ti, ti hí, tỉ lệ, tuổi tí, tì vị, tì vết, tỉ muội, tì kheo...
- Khi "y" đứng cuối chữ và sau "qu": không có chữ nào.
- Khi "i" đứng ở cuối chữ và sau "qu": tất cả những chữ, như: ma quỉ, thủ quĩ, linh qui, quí hóa, qui y, ngã quị...
2/ Từ điển Tiếng Việt do Văn Tân chủ biên:
- Khi "y" ở cuối chữ, như: địa lý, đạo lý, lý do, lý lịch, lý trưởng, ly tâm, thiên lý, kiết lỵ, lý thú, lý tài, lý trí, mỹ mãn, mỹ lệ, mỹ nhân, mỹ thuật...
- Khi "i" ở cuối chữ, như: lông mi, lúa mì, củ mì, mì chính, mị dân...
- Khi "i" đứng cuối chữ và sau "qu": không có chữ nào.
- Khi "y" đứng cuối chữ và sau "qu": tất cả các chữ, như: quy y, quý quyến, quỳ lạy, thủ quỹ, quỷ quái, quỵ ngã, quy hoạch, quy chuẩn...
3/ Từ điển Tiếng Việt do Hoàng Phê chủ biên:
- Khi "y" đứng ở cuối chữ, như: áy náy, táy máy, ruộng rẫy, bọ rầy, chây lười... Tuy nhiên đây là những từ không thể thay thế "y" bằng "i".
- Khi "i" đứng ở cuối chữ: tất cả những chữ cuối là "y" có thể thay bằng "i" đều được thay bằng "i", như: địa lí, lí trí, tỉ mỉ, bút kí, kì vật, kĩ năng, kĩ thuật, kỉ lục, kỉ cương, mĩ miều, tì bà...
- Khi "i" ở cuối chữ và sau "qu": như: qui, quì, quĩ, quỉ, quị... ghi chú xem "quy".
- Khi "y" đứng cuối chữ và sau "qu": cũng như Từ điển Tiếng Việt do Văn Tân chủ biên, tất cả những chữ cuối là "i" có thể thay bằng "y", thì "i" đều được thay bằng "y", như: quy y, quý quyến, quỳ lạy, thủ quỹ, quỷ quái, quỵ ngã, quy hoạch, quy chuẩn...
4/ Từ điển Tiếng Việt thông dụng, Nguyễn Như Ý chủ biên, NXB Giáo Dục-1996:
Trong từ điển này tôi chỉ trích phần chữ "y" hoặc "i" ở cuối chữ và sau "qu":
- Khi "y" ở cuối chữ và sau "qu": không ghi nhận từ nào.
- Khi "i" ở cuối chữ và sau "qu": tất cả các chữ, như: qui cách, qui chế, qui định, qui củ, qui kết, qui trình, quí khách, quí trọng, quí tộc, quỉ sứ, quỉ quyệt, quĩ đen, quị lụy, quị ngã...
Tiềng Việt mà chúng ta đang sử dụng bây giờ phải nói đã tương đối hoàn chỉnh so với những thời kỳ trước, tuy nhiên như những gì tôi đã ghi chép trên đây chỉ riêng với cách sử dụng chữ "i" và "y" thì hoàn thiện tiếng Việt hơn nữa vẫn là chuyện mà các nhà khoa học, giáo dục... cần phải làm. Tôi nhớ trước năm 1975 cũng có một vài nhà văn, học giả, nhà nghiên cứu về ngôn ngữ ở miền Nam cũng đã đưa ra những cải cách về chữ viết, mà nổi tiếng nhất là nhà văn, nhà giáo Nguiễn Ngu Í, chẳng hạn như tên của ông được viết như ta vừa thấy (điều này thì cách nay trên 100 năm Huình Tinh Của cũng đã viết tên mình như thế). Nhà văn, nhà giáo Nguiễn Ngu Í đã đưa ra cách viết dùng "i" thay cho "y" trong nhiều trường hợp (như tên của ông), "q" thay cho "qu", như qa qit = qua quýt. "y" thay cho "d" (nên có nhà xuất bản tên "Yiễm Yiễm" thay cho "Diễm Diễm"), trường hợp như chữ "nhất" thì bỏ dấu sắc, vì đánh vần "nhât", hoặc như chữ "quýt" thì chỉ cần viết "qit" là đủ...
Nhưng tra cứu đến đây thì mắt mũi tôi như có trăm ngàn con đom đóm đang bay, hết thấy đường, đầu óc lùng bùng. Không kể từ điển trong Nam, ngoài Bắc xuất bản đã quá lâu, có thể ta sẽ cho rằng từ điển đó xưa quá, lỗi thời rồi, chỉ so sánh ba quyển Từ điển Tiếng Việt do Văn Tân chủ biên (1967), Hoàng Phê chủ biên (1997), và Nguyễn Như Ý chủ biên (1996) là ba quyển từ điển được xuất bản dưới thời XHCN. Ba vị chủ biên của ba quyển từ điển này đều là Giáo sư, và ba quyển từ điển này trong trường hợp viết "i" hay "y" nêu trên đã đưa ra những kết quả khác nhau. Nhất là hai quyển từ điển tiếng Việt của Hoàng Phê chủ biên (1997), và Nguyễn Như Ý chủ biên (1996) trong cách viết "quy" hay "qui". Nếu từ điển tiếng Việt của Hoàng Phê chủ biên do Viện Ngôn ngữ xuất bản, thì từ điển tiếng Việt của Nguyễn Như Ý do NXB Giáo Dục xuất bản, tiếng tăm cũng tương đương. Tuy phát hành gần như cùng thời gian, nhưng quyển từ điển do Hoàng Phê chủ biên (Viện Ngôn ngữ) chỉ ghi nhận "y" đứng sau "qu", trong khi từ điển của Nguyễn Như Ý (NXB Giáo Dục) thì viết trái ngược, chỉ ghi nhận "i" đứng sau "qu".
Đúng là tiếng Việt rắc rối thiệt.