Chữ nghĩa thời sơ khai.

Bó = vó, Bó ngựa = Vó ngựa trong tự điển Việt-Bồ-La in năm 1651.

Tlai = Trai, Tlái = Trái trong bản dịch của Tự điển Việt-Bồ-La do Thanh Lãng, Hoàng Xuân Việt, Đỗ Quang Chính phiên dịch, NXB KHXH-1991.

Trong lịch sử mấy ngàn năm, nước ta đã dùng ba loại chữ viết chính để ghi chép, sáng tác thơ văn, thứ nhất là chữ Hán mà ông cha ta gọi là chữ Nho, chữ thánh hiền, nhưng đọc theo âm Hán-Việt. Kế đến là chữ Nôm, chữ do người Việt sáng tạo dựa trên căn bản là chữ Hán có sẵn, để diễn tả âm và nghĩa của tiếng Việt. Chữ Nôm dựa trên căn bản của chữ Hán, cho nên thoạt nhìn chữ Nôm giống như chữ Hán, nhưng đã được những người tạo ra để đọc theo âm của người Việt. Học chữ Nôm có điều khá rắc rối là phải giỏi chữ Hán (mà muốn giỏi chữ Hán phải chuyên cần học cỡ mười năm), rồi tùy theo từng vùng, từng miền miền mà chữ Nôm biến đổi, có những cách viết và đọc khác nhau, khiến một tác phẩm nổi tiếng như truyện Kiều đã được chép thành nhiều dị bản (ngoài chuyện "tam sao thất bản", hoặc cố ý san định của người chép), tuy nội dung truyện vẫn thống nhất, nhưng có nhiều chữ trong truyện Kiều được ghi chép khác nhau, hoặc đọc khác, cho nên có nhiều câu thơ được hiểu khác nhau.

Một thứ chữ rất quan trọng nữa là chữ quốc ngữ* (ta quen gọi như thế, thực ra từ "quốc ngữ" đã có nghĩa là "chữ của nước") mà chúng ta đang sử dụng hiện nay. Chữ quốc ngữ ta đang dùng đã đạt đến mức hoàn thiện, ta không phủ nhận là do công của những giáo sĩ truyền giáo Tây phương, suốt trong một thời gian dài mấy trăm năm, mà công đầu có lẽ thuộc về Alexandre de Rhodes (1591 (1593?) - 1660) một giáo sĩ Pháp thuộc Dòng Tên, người đã soạn và cho in tại Roma quyển tự điển mà ta quen gọi là tự điển Việt-Bồ-La, và sách Phép giảng tám ngày vào năm 1651, đó là những quyển sách bằng chữ quốc ngữ đầu tiên, đánh dấu sự hình thành và phát triển của chữ quốc ngữ trong giai đoạn đầu.

Chữ "Bòi" trong Tự điển Việt- Bồ-La (1651).

Chữ "Bòi" trong bản dịch tự điển Việt-Bồ-La.

Chữ "Uòi" trong bản dịch Việt-Bồ-La có nghĩa là vòi của con vật.

Sự hình thành của chữ quốc ngữ bắt đầu từ cái mốc này (1651), nhưng chữ quốc ngữ chắc chắn đã có trước đó, căn cứ trên sử sách thì có lẽ chữ quốc ngữ đã được hình thành vào khoảng đầu thế kỷ XVII. Dĩ nhiên mục đích của những nhà truyền giáo Tây phương khi sáng chế ra chữ quốc ngữ là để truyền đạo Da Tô (tên ngày xưa gọi đạo Thiên chúa). Nhưng tại sao các giáo sĩ Tây phương lại phải "nhiêu khê" tìm ra một loại chữ mới để truyền đạo, trong khi trước đó nước ta đã có chữ Hán và chữ Nôm?

Như đã nói, cũng có người cho rằng bởi chữ Hán là loại chữ khó học, chữ Nôm lại càng khó học hơn đối với người Tây phương, nhưng đó cũng không phải là những nguyên nhân chính. Nguyên nhân chính, là chữ Hán và chữ Nôm chỉ phổ biến trong những tầng lớp cao trong xã hội thời ấy như quan lại, nho sĩ, những người đã thấm nhuần tinh thần Nho giáo, Phật giáo, trong khi ở những tầng lớp bình dân thấp hơn, người dân lại gần như không biết gì đến hai loại chữ trên, họ không thể đọc và hiểu. Như vậy cách tốt nhất để phổ biến đạo Da Tô đến với đại đa số quần chúng, là cần phải tạo ra một thứ chữ dễ học và dễ nhớ. Đối với các giáo sĩ Tây phương thì không gì bằng dựa trên mẫu tự La Tinh, để chế tác ra thứ chữ dễ học dễ nhớ ấy.

Sách vở cũng cho biết, ở vào cuối thế kỷ XVI tại Nhật Bản các giáo sĩ Tây phương đã chế tác ra chữ Romaji, là thứ chữ Nhật đã được La Tinh hóa, và ở Trung Hoa cũng thế, từ cuối thế kỷ XVI sang đến đầu thế kỷ XVII đã có những quyển sách và tự điển dùng chữ châu Âu để phiên âm Hoa ngữ.

Thuở bình minh của chữ quốc ngữ thời giáo sĩ Alexandre de Rhodes viết khác xa bây giờ. Ta thử xem một đoạn trong Phép giảng tám ngày (1651):

"... ếy cệy mà bây nhêu sự nây ở tlão đức chúa blời, là chúa cả làm nên blời, đết, cũ mọi sự..." (ấy vậy mà bấy nhiêu sự này ở trong đức chúa Trời, là chúa cả làm nên trời, đất, cùng mọi sự...) (Phép giảng ngày thứ hai).

Sau đó vào khoảng năm 1658, trong sách Lịch sử chữ quốc ngữ, cũng còn gọi là "Lịch sử nước Annam" Ben Tô Thiện đã viết:

"Nước Ngô thước hết mớy có Bua tri là Phục Hi. Bua thứ hai là Thần nôõ con cháu Bua Than nôõ sang trị nước Annam, liền sinh ra Bua Kinh dương Bương, thước hết lãi 6ợ là nàng Thần Lão, liền sinh ra Bua Lạc Lão cuân. Lạc Lão cuân trị vì lãi 6ợ tên là Âu Cơ có thai đẻ ra một bao có một trăm trứng nở ra được một trăm con blay" (Nước Ngô trước hết mới có vua trị là Phục Hi. Vua thứ hai là Thần Nông. Con cháu vua Thần Nông sang trị nước Annam, liền sinh ra vua Kinh Dương Vương. Trước hết lấy vợ là nàng Thần Long, liền sinh ra vua Lạc Long Quân, Lạc Long Quân trị vì, lấy vợ tên là Âu Cơ, có thai đẻ ra một bao có một trăm trứng, nở ra đươc một trăm con trai).

Xem xét chữ viết thời ấy, và tự điển Việt-Bồ-La, ta thấy phụ âm "v" xưa đọc là "b", phụ âm "tr", xưa đọc là "bl", hoặc "tl"... như "vua" ngày xưa đọc là "bua", "trời" đọc là "blời", "tlời"... Điều này ngày nay chúng ta còn thấy nơi ngôn ngữ của người Mường, là dân tộc có cùng hệ ngôn ngữ với người Kinh. Người Mường nói "bua quan" thay vì "vua quan", "tlải" = trái, quả, "bóc gẩm" = vóc gấm...

Phụ âm "b" dùng tương đương như "v" ta cũng vẫn còn thấy trong tiếng Việt bây giờ, bái = vái (bái phục, vái phục), buột = vuột (buột miệng, vuột miệng)... Trong Việt Nam tự điển của Hội Khai Trí Tiến Đức (Hanoi-1931) giải thích về từ "Bua" và "Phân bua":

- Bua: Ông vua (tiếng đời xưa): Bua quan (vua với quan).

- Phân bua: Thường nói là "phân vua". Bày tỏ với công chúng làm chứng cho.

Tôi lật trong Việt Nam tự điển thấy một chữ khác, đã được đưa vào ca dao đàng hoàng: "Chồng người đi ngược về xuôi/ Chồng tôi ngồi bếp để buồi ăn tro". Câu này cũng dễ hiểu, đại khái một chị chàng nào đó trong xã hội, chê anh chàng chồng mình cù lần chỉ biết ngồi xó bếp. Cuối câu ca dao có chữ "để buồi ăn tro", "buồi" là tiếng Việt cổ, nói văn hoa là để chỉ "sinh thực khí của đàn ông", chính là biến âm của chữ "bòi" trong Tự điển Việt-Bồ-La ngày xưa.

Trong Tự điển Việt-Bồ-La có chữ "uòi" (chữ "u" đứng đầu) để chỉ cái "vòi", như vòi voi, vòi ruồi, muỗi (vòi của các động vật). Nhưng không thấy chữ "vòi" để chỉ "vòi nước".

Phải chăng chữ "vòi" để chỉ "vòi nước" sau này mới có, và từ chữ "bòi" mà ra?

Lan man chuyện chữ nghĩa nhiều khi thấy cũng hay...

* Thực ra thuật ngữ "chữ quốc ngữ" đã có từ thời Trần, Lê là để chỉ chữ Nôm. Sau này dùng để chỉ loại chữ do các cố đạo sáng tác vào khoảng đầu thế kỷ XVII, và phổ biến đến ngày nay. Chính xác thuật ngữ "chữ quốc ngữ" được xác nhận bởi một nghị định được ký bởi Thống đốc Nam kỳ ngày 6-4-1878, với điều khoản:

1- "Kể từ ngày 1-1-1882, các công văn, nghị định, bản án, lệnh... đều phải viết bằng chữ Quốc ngữ, các văn bản niêm yết công khai cũng phải viết bằng chữ Quốc ngữ".

................


Ghi chú:

Để thấy sự hoàn thiện của chữ quốc ngữ theo thời gian, tôi chép thêm lời rao của bài báo kêu gọi mọi người viết bài gởi về cho Gia Định báo, tờ báo đầu tiên ở Nam Kỳ (và của cả nước) thời Trương Vĩnh Ký làm Tổng tài (có lẽ như Tổng Biên tập bây giờ): Số 21, ra ngày 1-7-1870.

- "Ăn cướp, ăn trộm
Bệnh hoạn, tai nạn
Sự rủi ro, hùm tha, sấu bắt
Cháy chợ, cháy nhà, mùa màng thế nào.
Tại sở nghề nào thạnh hơn vân vân.

Nói tắt một lời là những chuyện mới lạ đem vô nhựt trình cho người ta biết. Viết rồi thì phải đề mà gửi về cho GIA ĐỊNH BÁO Chánh tổng tài ở Chợ Quán.

Và một bài báo trong Gia Định số 8, năm thứ sáu, 8-3-1870:

- "Có một người tên là Thiện, nhà ở gần chợ Hốc Môn. Tối 12 tháng giêng này người ấy xuống ghe mà ngủ, còn vợ con thì để ngủ ở nhà. Vừa đặng một hồi kế lửa phát lên, thím Thiện chạy ra la, làng xóm chạy đến, khuân đồ giùm đặng phân nửa, rồi nhà cháy trùm đi. Chú Thiện có tật điếc, vợ kêu, la làng tróc trôn lòi đít, làng xóm khuân đồ tở mở, lửa cháy đùng đùng, mà cho lọt vào tai va thì nhà cửa, tài vật đã ra tro rồi...".

Chữ quốc ngữ thời đó (1870) về dấu, từ ngữ... đã hoàn chỉnh, cách hành văn vào thời đó như thế là ngon lành, giọng văn đậm chất Nam bộ xưa, nhưng so với ngày nay thì khá luộm thuộm và buồn cười, văn viết mà y như văn nói.

Tham khảo:

- Tìm hiểu lịch sử chữ quốc ngữ, Hoàng Xuân Việt, NXB Văn hóa Thông tin-2007.

- Những bước đầu của Báo chí, Truyện ngắn, Tiểu thuyết & Thơ mới, Bùi Đức Tịnh, NXB Tp. HCM-2004.

- Cửa sổ tri thức (tập 2), PGS. TS. Lê Trung Hoa, NXB Trẻ-2007.

- Các sách có ghi trong bài viết.