Đọc hồi ký. (1)

Đọc những sách viết dưới dạng hồi ký, hay đọc hồi ký đối với tôi cũng là một thú vị như các loại sách khác. Ngoài một số hồi ký của những tác giả trong và ngoài nước đã được in trong nước, như sách của nhà văn Tô Hoài (ông mới mất, như quyển Chiều chiều, Cát bụi chân ai), của nhạc sĩ Phạm Duy (Nhớ), của học giả Vương Hồng Sển (Sài Gòn năm xưa, Hơn nửa đời hư, Hậu Giang - Ba Thắc, Bên lề sách cũ...). Hồi ký của GS. TS. Trần Văn Khê, hồi ký của học giả Nguyễn Hiến Lê, hồi ký của vị tướng Sài Gòn Đỗ Mậu, hoặc sách viết về hồi ký của các tướng lãnh miền Nam trước năm 1975. Hồi ký của những nhân vật nổi tiếng quốc tế có hồi ký của ông Lý Quang Diệu (Singapore), của bà Bill Clonton (Mỹ)... Tôi cũng có thể tìm đọc hồi ký của nhà sử học Trần Trọng Kim, hay hồi ký của nhạc sĩ Phạm Duy trên mạng.

Đọc quyển Chiều chiều của nhà văn Tô Hoài (NXB Hội Nhà Văn - 1999) cho ta một cái nhìn khái quát về tình hình xã hội, văn nghệ miền Bắc từ 1955 đến 1970. Trong sách ông viết về những chuyện thời cải cách ruộng đất ở một nơi nghèo không có địa chủ, đến phú cũng không có chứ đừng nói địa, nhưng rồi xã ấy được đưa lên trọng điểm, rồi qui theo tỉ lệ phải bổ năm phần trăm địa cho mỗi xã, cho nên "Ai cũng cố tìm ra địa, qui thành địa, không ai nghĩ rằng ở đồng đất này người ta tự tay cày cuốc khai phá nên cái ăn". Nhà văn Tô Hoài cũng kể về chuyện sản xuất thời ấy, có nơi thấy báo đăng tấm ảnh bên Trung Quốc, trẻ con trèo lên chạy chơi trên mặt thóc ruộng lúa cấy dầy đã chín. Bạn trình bày kỹ thuật canh tác mới sang năm bình quân mẫu sẽ trăm tấn. Cũng có kỹ sư nông nghiệp của ta đi tham quan về, làm báo cáo mẫu của bạn cho 6 tấn (đã nâng từ 4 triệu lên 6 triệu, gần gấp 3 hiện tại), trên bảo vừa đi tham quan nơi tiên tiến nhất không thể xoàng thế. Ra hội nghị nống lên nữa thành 7 triệu...

Chưa hết, người ta cũng mượn một miếng ruộng xin mạ về cắm liền tù tì, ngày ngày tát nước, bỏ phân, ủ phân xanh, cả phân tươi. cây lúa chen chân lên cũng xanh mỡ mượt mà, nhưng lúa xít gốc, nóng hầm hập, hút nước tợn, phải lập kế hoạch quạt cho lúa mát, vào làng mượn cái quạt thóc cánh phẳng nặng như cái cùm mà quạt. Báo cũng có nói kinh nghiệm cấy lúa dày phải quạt. Quạt vài hôm, lay thử, thì cả khóm lúa bềnh bồng ngã ngửa, lá vàng ỏng, thối rễ. Ông cũng viết trong sách Một thời hoang dại của con người ta, gân cổ cãi cọ những ngược đời và đam mê...

Nhà văn Tô Hoài cũng có nhắc đến rất nhiều tên tuổi của văn nghệ sỹ miền Bắc thời ấy, Trần Dần, Phùng Quán...  những nhà văn, nhà thơ của thời Nhân văn - Giai phẩm, chuyện nhà thơ Phùng Quán khi đi thực tế ở nông thôn, sớm sớm trời còn tối đã quảy gánh đi gắp phân về ủ phân để lấy bón ruộng... Đến nhà triết học Trần Đức Thảo bên Tây về mặc áo đại cán đi guốc mộc, đạp xe đạp giữa phố Hà Nội. Nhà văn Tô Hoài viết tiếp về nhà trí thức, triết gia Trần Đức Thảo, nhưng không ai để ý và thấu nỗi từ cái năm ở nông trường Ba Vì được về, Trần Đức Thảo chỉ tháng ngày quanh quẩn cơm niêu nước lọ một mình lâu dần đến đỗi không muốn quen thêm một người nào nữa, người đã sợ cả người... Trần Đức Thảo ở nhà của sứ quán (Pháp). Các bạn đã mướn một bà người Việt bếp núc giỏi nấu nướng cơm nước cho Thảo. Anh ăn món thịt bò bít tết và satôbriăng với rau sà lách dầu dấm mà anh rất khen. Nhưng thỉnh thoảng lại đòi mì ăn liền và nấu lấy. Khi ăn cầm cả xoong, đỡ một thao tác đổ mì ra bát. Triết lý, triết lý đấy. Ôi Thảo!

Ông cũng có nhắc đến cả những văn nghệ sỹ đã ở miền Nam, như nhà thơ Vũ Hoàng Chương, nhà văn Doãn Quốc Sỹ, hay đã ra nước ngoài như tiến sỹ sử học Thu Trang (Công Thị Nghĩa - Pháp).

Quyển Nhớ của nhạc sĩ Phạm Duy (NXB Trẻ - 2005) ông cũng viết về thời còn trẻ ở miền Bắc vào cuối thập niên 30, thập niên 40... của thế kỷ trước, cho đến khi ông vào miền Nam trong những thập niên 50, 60, 70... và cả những ngày tháng ông di cư sang Mỹ sau 1975. Trong sách nhạc sĩ Phạm Duy có nhắc đến vào những năm 1935, 1936 ông học ở trường Thăng Long (Hà Nội), thày dạy của ông là Võ Nguyên Giáp, Trần Văn Tuyên, Phan Anh, Khuất Duy Tiến... Ông cũng nhắc đến Nhạc sĩ Văn Cao với Suối mơ, Thiên thai, Trương Chi... Đặng Thế Phong với Con thuyền không bến, Giọt mưa thu... Nhà thơ Hoàng Cầm với bài thơ Tình Cầm ông đã phổ nhạc, Quang Dũng với Tây tiến, Lưu Trọng Lư với Tiếng thu, Vần thơ sầu rụng, Thú đau thương... La Hối với Xuân và tuổi trẻ, nhạc sĩ Nguyễn Văn Tý với Dư âm, Lê Thương với Trường ca Hòn Vọng phu..., và nhiều văn nghệ sĩ khác cùng thời như kịch sĩ Vũ Đức Duy, nhà thơ Vũ Hoàng Chương. Những ngày tháng ông ở chiến khu Việt Bắc, chuyến du hành trong gánh hát xuyên Việt Đức Huy - Charlot Miều, những bài hát của ông sáng tác, từ Bà mẹ Gio Linh viết ở chiến khu Quảng Trị, cho đến Tình ca, Trường ca Con đường cái quan, Tâm ca, Tục ca, Đạo ca...

Với học giả Vương Hồng Sển thì sách của ông viết về Nam bộ, từ Sài Gòn cho đến quê nhà Sốc Trăng của những năm xa xưa, về người Thổ (Miên), người Việt, người Hoa, về thời ông đi dạy ở đại học Huế, cũng là dịp để ông tìm mua đồ cổ thỏa cái thú chơi đồ cổ của ông. Trong Bên lề sách cũ ông giải thích về nhiều địa danh vùng đồng bằng sông Cửu Long, chẳng hạn tên địa danh Vĩnh Long là từ Hán Việt, nhưng theo ông lại có nguồn gốc từ tiếng Thổ (Miên, Khmer), người Thổ xưa gọi là Kompong Luong, sách vở dịch là Tầm Phong Long, nhưng dân gian ở Hậu Giang gọi là Vũng Luong, Vũng Long rồi thành Vĩnh Long. Một địa danh khác là Bến Tre, nghe rất Việt Nam, cũng được ghi theo âm Hán Việt là Trúc Giang, nhưng cụ Vương lại quả quyết cũng do tiếng Thổ, người Thổ gọi là Sroc treây (Sroc có nghĩa là xứ), và cụ Vương nói phải gọi là Sốc Cá (Xứ Cá - Kompon treây hay Sroc treây) bởi Bến Tre còn nhiều địa danh nhắc đến cá, như cầu cá lóc, cầu cá trê... Là một người làm việc lâu năm ở Viện Bảo tàng Sài Gòn, say mê sưu tầm cổ vật, sách cũ... cho nên trong những trang sách của ông cũng viết rất nhiều về những đề tài này...

Đọc những quyển sách viết dưới dạng hồi ký như thế này, đã cho tôi một cái nhìn khái quát về một thời đã qua của đất nước, với những cảm xúc buồn vui lẫn lộn...