Tôn giáo hay Tông giáo?

Hàng ngày chúng ta thường nghe hay đọc được từ "Tôn giáo", chẳng hạn Phật giáo là một tôn giáo lớn trên thế giới, và gần như tất cả sách vở tôi đọc được đều viết là Tôn giáo. Tuy nhiên khi đọc những sách của Trần Trọng Kim tôi lại thấy viết là Tông giáo (có thêm chữ g ở chữ Tôn).

Tôi thử tra chữ Tôn giáo trên một vài từ điển, Đại Nam Quấc Âm Tự Vị của Hùinh Tịnh Paulus Của - Saigon 1895, 1896 không có chữ Tôn giáo hoặc Tông giáo. Đa số các từ điển tiếng Việt xưa nay, xuất bản trong Nam, ngoài Bắc đều ghi là Tôn giáo, chẳng hạn như Việt Nam Tân Từ Điển của Thanh Nghị - xuất bản tại Saigon 1952. Tự Điển Việt Nam của Ban Tu Thư Khái Trí - Saigon 1971, đều ghi là Tôn giáo.


Từ Điển Tiếng Việt, Văn Tân chủ biên, Hà Nội-1967. Từ Điển Tiếng Việt, Hoàng Phê chủ biên - Hà Nội 1997 cũng ghi là Tôn giáo. Từ Điển Tiếng Việt của Viện Ngôn Ngữ - 2007 ghi cả hai chữ Tôn giáo, Tông giáo với nghĩa: danh từ. Đạo, đường lối tu hành, tin tưởng, lấy một hay nhiều vì thần làm chủ, với một giáo lý vững chắc, với một tổ chức chặt chẽ, luôn luôn khuyên tín đồ làm lành lánh dữ để mau tới cõi siêu thoát.

Việt Nam Tự Điển của Hội Khai Trí Tiến Đức - Hà Nội 1931 ghi Tông giáo (宗 教): giáo lý lấy thần đạo mà thiết lập ra, có giới ước để khiến người ta phải sùng bái và tín ngưỡng. Việt Nam Tự Điển cũng giải thích chữ Tông (宗): thường đọc trạnh là tôn, có nghĩa: 1/ dòng họ (như tông chi 宗 支). 2/ lý thuyết, tư tưởng xác chính để làm gốc, làm chủ (tông giáo -  宗 教 , tông chỉ - 宗 旨). 

Tôn giáo hay Tông giáo 宗 教 là một từ Hán Việt, bao gồm chữ Tôn, Tông (宗) và chữ giáo (教). Từ Điển Hán Việt của Nguyễn Tôn Nhan ghi nhận có 18 chữ Tông, và chữ Tông giáo (宗 教): Tức Tôn giáo, có nghĩa là điều dạy dỗ giáo hóa của một tông phái. Từ điển Hán Việt của Trần Văn Chánh ghi nhận chữ 宗 Tông, tôn: có 5 nghĩa: 1/ Ông tông (ông tổ thứ nhất là tổ, ông tổ thứ hai là tông), tổ tiên. 2/ Họ (hàng). 3/ Phe, dòng, phái. 4/ Sự, món, kiện, vụ. 5/ Chủ, chính.

Riêng Tự Điển Hán Việt của Đào Duy Anh (Trường Thi - Saigon 1957) giải nghĩa rõ nhất về từ Tôn giáo, Tông giáo. Trong mục từ chữ Tôn ghi nhận: Tôn 宗 Tổ cao nhất là Tổ, tổ thứ hai là tôn - Nhà thờ tổ tôn - Giòng họ - Một giáo phái hay học phái - Nguyên đọc là Tông. Trong mục từ Tông 宗 ghi nhận: Nguyên chữ này trước Nguyễn triều vẫn đọc là tông, sau vì kiêng tên húy đời vua Minh Mạng mới đọc là Tôn. Và mục từ Tôn giáo 宗 教 ghi: Một thứ tổ chức lấy thần đạo làm trung tâm mà lập ra nền giới ước để khiến người ta tín ngưỡng (religion). Có ghi chú thêm tiếng Pháp, tiếng Anh cũng viết là religion.     

Như vậy chữ Tôn trong Tôn giáo nguyên là chữ Tông, vì kỵ húy tên vua Minh Mạng (Nguyễn Phúc Miên Tông) mà đổi thành Tôn. Việc kỵ húy tên vua chúa là do ta học theo Tàu. Sách sử chép việc kỵ húy có từ đời vua nhà Trần, và đến đời vua Minh Mạng triều Nguyễn đã được áp dụng gắt gao. Như chúng ta vẫn thấy ở miền Nam việc kỵ húy tên vua chúa (nhất là tên vua chúa triều Nguyễn) được tôn trọng khá triệt để, có lẽ do miền Nam chịu nhiều ảnh hưởng của triều Nguyễn, như những tên đường Lê Thánh Tôn, Trần Nhân Tôn (thay vì Lê Thánh Tông, Trần Nhân Tông), hoa đổi thành bông, huê, ba, kỵ húy tên bà Hồ Thị Hoa (Tá Thiên Nhân Hoàng Hậu) vợ vua Minh Mạng, cảnh đổi thành kiểng, kỵ húy tên của hoàng tử Cảnh...

 Tôi thấy miền Bắc vẫn dùng những tên như phố Lê Thánh Tông, phố Trần Nhân Tông...(không kỵ húy chữ Tông). Tuy nhiên đến chữ Tông trong Tông giáo, sách vở trong Nam ngoài Bắc khi viết, và khi nói vẫn dùng chữ Tôn giáo. Còn về chuyện kỵ húy tên vua chúa, lẽ ra vua Minh Mạng (Nguyễn Phúc Miên Tông) nhà Nguyễn phải kỵ húy chữ Tông mới đúng, vì các vì vua như Trần Nhân Tông, Lê Thánh Tông... đã có trước nhà Nguyễn đến mấy trăm năm...