Nói chuyện ma.

Cây đa đầu làng. Ảnh Internet.

Có người hỏi ma le là con ma gì? Câu hỏi bất ngờ thật không dễ trả lời. Tôi chỉ có thể nói theo "kinh nghiệm dân gian" từ thuở nhỏ, tức là tận cái thời còn đi học tiểu học, bạn bè thời còn bé tí ấy đôi khi nói với nhau "Thằng đó nó ma le lắm, mày đừng chơi với nó", ma le ở đây có nghĩa là láu cá, láu lỉnh, khôn ranh, khôn lỏi..., đại khái là như thế, nó không liên quan gì đến ma quỷ cả. Người hỏi nói thêm, tại đọc sách thấy nói ma le là con ma hay... le lưỡi nhát người ta. Hì hì, cái này để tôi thử xem lại.

Nói đến ma ta thường hay nghe nói, ma cô, ma cỏ, ma bùn, ma lem, ma da, ma trơi, ma cây gạo, ma gò mả, ma cà rồng, ma lai, ma xó, ma le, ma lanh, ma cà bông, ma cà chớp, ma cà chớn... Ở đây xin trừ những trường hợp như... ma pham, ma đam, ma sơ (ma femme, ma dame, ma soeur). 

Thực ra trong những thứ ma tôi vừa kể trên, có những trường hợp nói về con ma, chẳng hạn ma da là loại ma ở dưới sông nước, Đại Nam Quấc Âm Tự Vị giải thích do người bị chết đuối hóa ra, lại tiếp tục đi kéo giò người khác xuống sông thế chỗ cho nó lên đất, hay ma trơi thực chất là chất lân tinh (phospho) ban đêm gặp không khí phát cháy lập lòe ở những nơi vắng vẻ, khiến người gặp sợ hãi. Còn con ma xó, ma lai rút ruột, ma cà rồng ta hay nghe kể trong những chuyện đường rừng, nơi những vùng cao nguyên hoang vắng ngày xưa. Hồi đó tôi ở trên cao nguyên trong những ngôi làng Thượng giữa rừng, ban đêm giơ bàn tay lên sát mặt mà chẳng thấy ngón tay, vậy mà cũng chẳng thấy con ma lai, ma xó nào hết. Hoặc giả nghe nói đến con ma cây gạo ban đêm mặc áo dài trắng xõa tóc đánh đu toòng teng nơi cây gạo đầu làng nhát người qua lại. Còn con ma gò mả ác chiến hơn hẳn, đêm đến hay dụ người ta nói dắt đi ăn cỗ, nhưng lại kéo người ta ra gò mả xơi toàn... đất sét... v.v... Không biết có ai gặp chưa chứ hồi nhỏ mà nghe kể chuyện ma là đã rợn tóc gáy, đêm không dám... đi tè. mà khổ, sợ thì sợ nhưng lại thích ngfhe mới chết.

Còn ma cô, ma cà bông, ma cà chớp... là để chỉ bọn du đãng, du thử du thực mà ngày trước gọi là bọn đá cá lăn dưa, ma bùn, ma lem để chỉ những người trông nhếc nhác, bẩn thỉu...

Trở lại chuyện ma le, trong hầu hết từ điển tiếng Việt xưa nay tôi chỉ tìm thấy từ ma lanh chứ không thấy từ ma le, nhưng trong 2 quyển Từ điển về tiếng Huế có giải thích về ma le. Thứ nhất là quyền từ điển Ngôn ngữ Văn hóa Du lịch Huế xưa của tác giả Trần Ngọc Bảo (NXB Thuận Hóa-2005) không có từ ma lanh, chỉ có từ mà le và giải thích, ma le: dt loài ma tương truyền thường thè lưỡi ra thật dài để dọa người. Còn quyển Từ điển Tiếng Huế của BS. Bùi Minh Đức (NXB Văn Học-2009) có ghi cả 2 từ ma lanh và ma le. Ma lanh: lanh lợi, ranh mãnh, khun. Do chữ "malin" của Pháp mà ra. Ma le: 1/ Ma lè lưỡi, người Huế tin là những người chết do bị thắt cổ như tự tử hay bóp cổ thường bị lưỡi thè ra ngoài, do đó ma le là ma thắt cổ. 2/ ranh mãnh. Do chữ "malin" của Pháp mà ra.

Thuở nhỏ tôi còn nhớ, khi chơi với bọn trẻ người miền Nam, thì mới nghe nói ma le để chỉ đứa láu cá, lém lỉnh, còn tụi nhóc tì gốc gác miền Bắc như tôi, khi nói đứa láu lỉnh thì lại gọi là ma lanh chứ không phải là ma le. Khi lớn lên học sinh ngữ thì tôi mới biết malin (adj-tính từ) trong tiếng Pháp có nghĩa là ranh mãnh, tinh nghịch, hiểm ác... Thực ra tiếng Pháp đọc âm giữa malanh và male chứ không hẳn là malanh hay male như bọn nhóc tì nói với nhau.

Một minh chứng rõ nhất cho việc đọc như thế giữa hai miền là từ main trong bóng đá. Thuở nhỏ nhà ở gần sân vận động Cộng Hòa tại Saigon (bây giờ là sân Thống Nhất), tôi hay được ông cụ thân sinh dắt đi xem bóng đá, những người lớn đi xem bấy giờ khi bàn luận, theo dõi trận đấu, bóng chạm tay cầu thủ họ thường nói "manh" (main có nghĩa là tay trong tiếng Pháp), nhưng đấy là mấy ông bạn cũng người Bắc của ông cụ thân sinh tôi đi cùng, còn những khán giả khác đa số bóng chạm tay cầm thủ thì họ la "me, me". Một từ khác nữa là từ Yersin (BS người Pháp), người miền Bắc phát âm là Dẹc Xanh, trong khi người miền Nam phát âm Dẹc Xe, người miền Nam thường không đọc tròn âm "in" nơi tiếng Pháp mà thường nói là "e", trong khi âm miền Bắc lại nói hơi quá đà là "anh".

Như vậy theo sách vở ta có thể thấy, đối với người miền Bắc và miền Nam (Nam bộ) ma le hay ma lanh chỉ là một, để chỉ đứa láu lỉnh do tiếng Pháp "malin" mà ra, còn đối với người Huế thì ma lanh và ma le là có sự phân biệt, từ ma le ngoài nghĩa là ranh mãnh (cũng từ tiếng Pháp "malin") còn có nghĩa là ma... lè lưỡi. Nhưng nói chung từ ma lanh, ma le lâu rồi tôi không còn nghe trẻ con nói với nhau như thế nữa...