Mộc bản.

Mộc bản khắc kinh Phật giáo.

Mộc bản là những tấm ván gỗ ngày xưa được dùng khắc lên những hình vẽ hay chữ để in thành tranh hay sách. Những tài liệu cho biết mộc bản ở nước ta đã tồn tại cả ngàn năm nay, từ thế kỷ XI, và tiếp tục phát triển ở những thế kỷ tiếp theo, từ thế kỷ XII đời nhà Lý, mộc bản gắn liền với tên tuổi nhà sư Tín Học. Sư Tín Học sinh trưởng trong một gia đình có truyền thống về nghề in mộc bản chuyên in kinh Phật. Không rõ nhà sư Tín Học sinh năm nào, chỉ biết mất ngày 15-12-1190. Ông là người làng Chu Minh, phủ Thiên Đức, trụ trì chùa Quang Đính trên núi Không Lộ (Sơn Tây cũ).  Đến đời nhà Hồ (1400-1407) kỹ thuật in mộc bản ở nước ta đã phổ biến rộng rãi và có lẽ đã đạt đến trình độ khá cao trong việc Hồ Quý Ly cho in tiền giấy, trong dân gian cũng có người tên Nguyễn Nhữ Các đã trốn vào núi Thiết Sơn để lén in tiền giả.

Tuy nhiên mộc bản ở nước ta sang đến đời nhà Lê sơ (1428-1527) mới hoàn thiện qua việc Thám hoa Lương Nhữ Hộc (1420-1501), đi sứ sang Tàu, bằng sự khéo léo và kiên nhẫn ông đã học lóm được nghề  nghề in mộc bản của họ. Về nước Thám hoa Lương Nhữ Hộc đã truyền lại nghề in mộc bản đã học được cho người dân. Ông được tôn làm ông Tổ của nghề in, hiện nay còn đền thờ ông tại thôn Hồng Lục gọi là đình Sinh. Ở Liễu Tràng trong chùa có thờ ông. Lễ cúng Tổ sư được tổ chức trong 3 ngày vào trung tuần tháng 8 âm lịch. Ngày 13 thôn Liễu Tràng cúng cơm, 14 thôn Hồng Lục làm giỗ, 15 thôn Khuê Liễu hóa vàng.

 Nghề in mộc bản.

Gỗ ván in mộc bản là gỗ của cây thị, gỗ cây thị có đặc điểm là thớ nhỏ, mềm và mịn, bền chắc, dễ khắc, khi khắc không bị sứt mẻ, tấm mộc bản để lâu cả trăm năm không bị mối mọt. Khi khắc tranh hay chữ miếng gỗ được đánh nhẵn cả hai mặt, miếng ván gỗ có kích cỡ tùy theo sản phẩm sẽ in, như tranh, sử, hay sách học... Chữ hay tranh được viết, vẽ lên một tờ giấy trong được dán lên tấm ván khắc. In chữ viết phải có bản thảo, người thợ in viết chữ để dán lên bản khắc phải biết rành chữ Hán, chữ Nôm, chữ viết phải đẹp. Dán xong lại đánh cho tấm giấy dán mỏng đi để lộ ra tranh hay chữ ngược, sau đó người thợ dùng dao nhọn khắc tranh hay chữ viết lên tấm ván in, theo mẫu của tờ giấy đã dán. Khi in người thợ đặt bản in lên cái đệm rơm, dùng chổi quét đều một lớp mực in lên ván in, xong đặt tờ giấy in lên tấm ván khắc, dùng một tấm xoa bằng xơ mướp xoa cho giấy in ăn đều mực. Bóc tờ giấy in ra là đã có một tấm tranh hay một trang sách, một ngày người thợ giỏi có thể in được cả ngàn bản in. Kỹ thuật in mộc bản như thế tồn tại cả mấy trăm năm, cho đến đầu thế kỷ XIX, kỹ thuật in typo của Châu Âu đã dần thay thế nghề in mộc bản ở nước ta, Đại Nam Quấc Âm Tự Vị của Hùinh Tịnh Paulus Của là một trong những quyển sách in typo sớm nhất nước, bởi nhà in Rey et Curiol - Saigon.

Một bản kinh in mộc bản.

Như chúng ta đã biết, mộc bản gồm in tranh và in chữ viết. Về tranh mộc bản có nhiều nơi in, nhưng nổi tiếng hơn cả có dòng tranh Đông Hồ, Hàng Trống ở miền Bắc, và tranh mộc bản làng Sình (chuyên về tranh thờ) ở Huế.

- Tranh khắc gỗ dân gian Đông Hồ: là dòng tranh của làng Đông Hồ (Bắc Ninh), khi xưa thường được bày bán vào dịp Tết Nguyên đán, với những bức Tranh gà, Đàn lợn, Đám cưới chuột... Tranh Đông Hồ được in trên một loại giấy gọi là "Giấy điệp" (vỏ con điệp biển nghiền mịn trộn với hồ làm từ bột gạo tẻ hay gạo nếp quết lên mặt của giấy dó) và những màu sắc in tranh lấy từ thiên nhiên, màu đen từ than ỗ xoan hay than lá tre, màu xanh từ gỉ đồng, màu vàng của hoa hòe, màu đỏ của sỏi son, gỗ vang....

Tranh dân gian Đông Hồ.

- Tranh Hàng Trống: được làm chủ yếu từ phố Hàng Trống, Hàng Nón Hà Nội xưa, gồm tranh thờ và tranh trang trí ngày Tết. Tranh thờ Hàng Trống phục vụ cho những Đền, Phủ... của Đạo Mẫu, như tranh Ngũ Hổ, Tứ Phủ... Tranh trang trí ngày Tết có tranh Tứ bình... Tranh Hàng Trống sử dụng kỹ thuật nửa in mộc bản nửa vẽ. Tranh chỉ in ván để lấy hình, còn màu là thuốc nước được tô bằng bút lông mềm. Tranh cũng được thực hiện trên giấy dó, hoặc giấy báo.

Tranh thờ Đạo Mẫu.

Tranh trang trí Hàng Trống.

- Tranh làng Sình (Huế): loại tranh mộc bản được sản xuất tại làng Sình - Huế, nằm ven bên bờ sông Hương. Tranh làng Sình được làm chủ yếu phục vụ cho việc thờ cúng, nên khi cúng xong tranh được đem đi đốt. Cũng có loại tranh với những hình ảnh sinh hoạt xã hội như Đấu vật, Bài chòi. Cũng như dòng tranh Đông Hồ hay tranh Hàng Trống, tranh làng Sình cũng được in từ giấy dó quét điệp, sử dụng màu lấy từ thiên nhiên, ván in của tranh làng Sình thường được làm từ gỗ mít.

Tranh thờ làng Sình.

 Tranh Bài Chòi ngày Tết.

 

Tranh đấu vật.

Về chữ, có Mộc bản triều Nguyễn đã được Tổ chức Giáo dục, Khoa học và Văn hóa của Liên Hiệp Quốc (UNESCO) công nhận là "Di sản tư liệu thế giới" vào ngày 31-07-2009, hiện nay Mộc bản triều Nguyễn đang được lưu trữ tại Trung Tâm Lưu Trữ Quốc Gia IV (Đà Lạt-Lâm Đồng), ngày xưa là Biệt điện của bà Trần Lệ Xuân thuộc Khu di tích của TP Đà Lạt. Đây là kho tư liệu Hán - Nôm quý báu của Việt Nam. Theo những sách mộc bản còn lưu lại những nhà nghiên cứu phân loại "nhà in" ngày xưa làm ba khu vực:

- Khu vực triều đình quản lý: do có nguồn tài chính, nguồn bản thảo, kỹ thuật và phương tiện dồi dào nên chuyên in những bộ sách lớn quan trọng có giá trị, như quốc sử, thi văn của vua chúa, địa chí, sách kinh điển... Những bộ sách sử như Đại Việt sử ký toàn thư, Đại Việt sử ký tiền biên, Đại Nam thực lục, Việt sử thông giám cương mục... Thời nhà Nguyễn có Quốc Sử Quán chuyên in những bộ sách có giá trị về lịch sử. Những bản in này thường được gọi là "bản kinh".

- Khu vực nhà chùa, quán đảm trách: do nhu cầu in ấn kinh Phật để truyền bá đạo pháp, và những sách khác dùng trong việc dạy học như Ngọc âm chỉ nam, Tam thiên tự... Xưa có chùa Xiển Pháp, Liên Phái, Linh Quang, Hòe Nhai, hay đền Ngọc Sơn (Hà Nội)... hoặc sách về thuốc như bộ Hải Thượng y tông tâm lĩnh của Hải Thượng Lãn Ông do chùa Đồng Nhân (Hà Bắc) in...

Mộc bản kinh Phật.

- Khu vực tư nhân: những nơi in ấn thuộc khu vực của tư nhân như Lê Quý Đôn, Nguyễn Mậu Kiến (Thái Bình), Bùi Huy Bích, Nguyễn Văn Siêu (Hà Nội), Cao Xuân Dục (Nghệ Tĩnh)... các phường in như Liễu Chàng, Hồng Lục... Tại trung tâm như Thăng Long - Hà Nội có những "Văn đường" (nhà in sách) như Liễu Văn Đường, Quảng Văn Đường, Cẩm Văn Đường... Hưng Yên có Hướng Thiện Đường, Ninh Phúc Đường ở Hà Nam Ninh, Hải Dương có Hải Học Đường của Ân Quang Hầu Trần Công Hiến... Khu vực tư nhân thường in các tác phẩm liên quan đến học vấn, thi cử của sĩ tử như Tứ thư, Ngũ kinh, kinh điển của Nho gia... Các truyện Nôm dân gian như Nhị độ mai, Phạm Công - Cúc Hoa, Trạng Quỳnh, Truyện Kiều... Những bản in tại khu vực in tư nhân thường được gọi là "bản phường", để phân biệt với "bản kinh", là bản của triều đình in.

 Mộc bản Truyện Kiều.

Những mộc bản hiện còn lưu lại được trong dân gian, hay trong Trung tâm lưu trữ quốc gia là nguồn tư liệu rất quý trong lãnh vực khảo cứu về lịch sử, văn hóa, xã hội, nghệ thuật... của nước nhà. Nhiều tư liệu, những bộ lịch sử của Việt Nam đã được dịch từ chữ Hán, Nôm sang chữ quốc ngữ, và Mộc bản triều Nguyễn xứng đáng được UNESCO công nhận là "Di sản tư liệu thế giới".

Tham khảo:

- Hành trình chữ viết, Lê Minh Quốc, NXB Trẻ tái bản lần thứ nhất - 2002.
- Các vị Tổ ngành nghề Việt Nam, Lê Minh Quốc, NXB Trẻ - 1999.
- Trần Công Hiến với Hải Học Đường, Nguyễn Huy Khuyến, Tạp chí Kiến thức Ngày Nay số 827 - 01-08-2013.
- Trang mạng Wikipedia.

* Ảnh Internet.