Lòi tói.

Lòi tói buộc ghe thuyền. Ảnh Internet.

Trong comment của bài viết trước, ông bạn Lão Tân đã nói đến một từ hóc búa trước đây khi mới vào miền Nam đã nghe mà mới đầu không hiểu, đó là "dây lòi tói". Tôi ở Saigon hơn sáu mươi năm thì biết từ này. "Dây lòi tói", hoăc đúng hơn là "lòi tói" ở vào thời điểm hơn nửa thế kỷ trước ấy, từ "lòi tói" có nghĩa là sợi dây xích sắt, hoặc sợi dây to bằng cả cổ tay người lớn bện bằng thừng, thường dùng để neo tàu thuyền.

Hiểu nghĩa là như thế, nhưng tại sao lại gọi là "lòi tói", thì tôi chưa từng nghe ai nói hay đọc được giải thích ở đâu. Dĩ nhiên là lại phải cầu viện đến sách vở. Ông bạn Lão Tân nói khi vào miền Nam mới nghe nói đến từ "lòi tói", vậy trước đó ở quê nhà Nghệ An (nói rộng hơn là miền Bắc), Lão Tân chưa hề nghe, nếu thế thì đây là phương ngữ Nam bộ? Quả nhiên từ "lòi tói" có trong quyển Từ điển phương ngữ Nam bộ do Nguyễn Văn Ái chủ biên (NXB TP. HCM-1994):

- Lòi tói: sợi dây xích sắt lớn.

Nhưng sách cũng chỉ giải thích nghĩa, không giải thích từ nguyên, lại phải xem tiếp thì thấy sách vở tôi có chẳng có quyển nào giải thích từ nguyên cả, cụ thể:

Đại Nam quấc âm tự vị (Huình Tịnh Paulus Của, Saigon-1895, 1896):

- Lòi: dây chạc (tôi không nói tới những nghĩa khác, như lòi là "ló ra").
- Tói: xiềng tỏa, dây xích, dây để mà cột trói.

- Lòi tói: dây niệt lớn, thường dùng mà cột trói người có tội; xiềng tỏa.

Việt Nam tự điển (Đào Văn Tập, Nhà sách Vĩnh Bảo, Saigon-1951):

- Lòi tói: dây bện to.

Việt Nam tự điển, {Lê Văn Đức-Lê Ngọc Trụ, NXB Khai Trí, Saigon-1970}:

- Lòi tói: dây xích sắt.

Việt Nam tự điển (Hội Khai Trí Tiến Đức, Hanoi-1931):

- Lòi: dây lạt để xâu tiền, cũng gọi là "lõi".
- Tói: dây dùng để cột, trói.

- Lòi tói: dây bện to rất chắc.

Tự điển tiếng Việt (Văn Tân chủ biên, NXB Khoa học Xã hội-1967}:

- Lòi tói: dây sắt gồm nhiều vòng mắc vào nhau.

Tự điển tiếng Việt, {Hoàng Phê chủ biên (TT Tự điển học-1997):

- Lòi tói: dây xích sắt hoặc dây chão lớn, thường dùng để buộc tàu thuyền.

Trong 6 quyển từ điển kể trên, được xuất bản qua nhiều thời gian, 3 quyển ở miền Nam và 3 quyển ở miền Bắc, đều có giải thích nghĩa của từ "lòi tói", nhưng cũng không có sách nào giải thích từ nguyên.

Trong từ điển tiếng Nghệ của Trần Hữu Thung, Thái Kim Đỉnh (NXB Nghệ An-1998) không có từ "lòi tói", nhưng có từ "lòi" với nghĩa: chạc lòi, dây dạng xâu tiền đồng ngày xưa.

Sách Phương ngữ Bính Trị Thiên của Võ Xuân Trang (NXB KHXH-1997) cũng có từ "lòi" với nghĩa: sợi dây để buộc quần vào bụng, giải rút.

Tôi thử tra thêm một quyển sách rất xưa nữa, đó là quyển tự điển Việt - Bồ - La của Alexandre de Rhodes, xuất bản vào năm 1651 tại Roma, bản in lại và dịch sang tiếng Việt của Thanh Lãng, Hoàng Xuân Việt, Đỗ Quang Chính (NXB KHXH - 1991):

- Lòi tói: xiềng xích sắt.

Chữ "lòi tói" trong tự điển Việt - Bồ - La của Alexandre de Rhodes, bản in lại, và bản dịch của Thanh Lãng, Hoàng Xuân Việt, Đỗ Quang Chính.

Như vậy ta đã thấy "lòi tói" là một từ tiếng Việt rất cổ, về nghĩa như chúng ta đã thấy giải thích trong những sách kể trên, và từ "lòi tói" có mặt trong tất cả các từ điển chứ không hẳn chỉ là phương ngữ Nam bộ. Từ "lòi tói" không có nguồn gốc từ tiếng Khmer hay tiếng Pháp. Năm 1651 từ "lòi tói" đã có trong tự điển Việt - Bồ - La, thời gian đó chưa có nhiều người Việt và người phương Tây ở miền Nam, vì vẫn còn là đất của Chân Lạp.

Trong Hán - Việt tự điển của Đào Duy Anh (Trường Thi, Saigon-1957) đã có những từ sau đây:

- Luy 縲: cái dây dùng để trói người phạm tội.
- Tiết 絏: dây cương ngựa, dây trói người.

- Luy tiết 縲絏: cái dây xích trói buộc người tù; lao ngục.

Trong trang mạng Từ điển Hán - Việt trích dẫn, giải thích về những từ "luy", "tiết", và "luy tiết" như sau:

- Luy 縲: dây thừng lớn để trói những kẻ có tội hoặc buộc phẩm vật.

- Tiết 絏: dây cương, dây trói buộc.

- Luy tiết 縲絏: dây màu đen để trói buộc kẻ có tội khi xưa. Sau tỉ dụ xiềng xích, tù ngục.

Chữ "luy tiết 縲絏" này ở trong Luận ngữ:

"Tuy tại luy tiết chi trung, phi kì tội dã 雖在縲絏之中, 非其罪也(Công Dã Tràng 公冶長) Dù ở trong lao tù, nhưng không phải tội của nó".

So sánh từ ngữ giữa "lòi tói" và "luy tiết 縲絏" ta thấy có nhiều điểm tương đồng, từ "lòi", "tói" trong tiếng Việt, và "luy 縲", "tiết 絏" trong Hán - Việt đều có nghĩa chung là chỉ sợi dây, từ đôi "lòi tói" trong Đại Nam quấc âm tự vị và từ "luy tiết 縲絏", đều có nghĩa là dây để trói kẻ tù tội.

Có lẽ từ "lòi tói" trong tiếng Việt từ chữ "luy tiết 縲絏" của chữ Hán - Việt mà ra.

Tuy nhiên trong bài viết trước bạn DungNobita có vào cho biết nhà thơ Hồ Xuân Hương có dùng chữ "phường lòi tói", để chỉ những kẻ dốt hay khoe chữ. Phường ngày xưa không có nghĩa là đơn vị hành chánh như bây giờ, mà để chỉ những người cùng làm một việc gì đó, như cùng buôn bán hay làm một nghề thủ công (phường chèo, phường tuồng, phường chài, phường đúc, phường nhuộm...). Có một câu nói cũng có từ "lòi tói" mà có lẽ "lòi tói" không phải là sợi dây thừng hay dây xích sắt lớn, câu liên quan đến ăn uống: "ăn no lòi tói luôn". Không rõ chữ "lòi tói" trong câu này nghĩa là gi? Chỉ biết là trong tiếng Mường cũng có, người Mường nói: "Ho măng đo lòi tỏi rồi" (Tôi ăn no lòi tói rồi).

Đến đây chắc phải nhờ ai biết chỉ giùm.


Ghi chú:

- Tham khảo các sách đã dẫn trong bài.