Tượng xưa ở Sài Gòn.

Tượng Trương Vĩnh Ký trong vườn hoa trước dinh Độc Lập, nhìn về hướng nhà thờ Đức Bà. Ảnh Internet.

Ở hai bài trước, nhân nhắc đến bức tượng Chúa Jesus ở Vũng Tàu, và tượng của nhà tư sản Quách Đàm, người đã có công xây dựng lên chợ Bình Tây ở Sài Gòn bấy giờ. Nguyên bức tượng của ông Quách Đàm được đặt trong một khuôn viên giữa chợ, sau ngày 30-4-1975 thì tượng bị tháo dỡ cất vào kho, hiện nay được trưng bày trong khuôn viên của Bảo tàng Mỹ thuật của thành phố.

Tượng Trương Vĩnh Ký đặt trong vườn hoa trước dinh Độc Lập nhìn từ phía trước mặt. Ảnh Internet.

Có một bức tượng khác cũng chịu chung một số phận như thế, đó là bức tượng của nhà trí thức Nam bộ nổi tiếng xưa nay Pétrus Trương Vĩnh Ký (1837-1898). Ông là một nhà văn, nhà ngôn ngữ, nhà giáo dục, nhà nghiên cứu văn hóa, một học giả tiêu biểu ở miền Nam vào khoảng gần cuối thế kỷ XIX, được nhiều người, nhiều thế hệ trong và ngoài nước biết đến. Trước năm 1975 tên của ông được đặt cho một ngôi trường trung học công lập ở Sài Gòn (trường nam sinh) là Trung học Pétrus Ký, nay là trường Trung học phổ thông chuyên Lê Hồng Phong. Tên của ông cũng còn được đặt cho 2 con đường ở Sài Gòn năm xưa, là đường Pétrus Ký ở quận 5, 10 (ngày xưa đường này là một bến xe đò đi các tỉnh), nay là đường Lê Hồng Phong, Một đường nữa là đường Trương Vĩnh Ký thuộc tỉnh Gia Định, nay là đường Nguyễn Văn Bảo, Gò Vấp. Hiện nay có một con đường ở quận Tân Phú mang tên ông.

Bức tượng của ông được đúc bằng đồng, tương tự như tượng của ông Quách Đàm, cao bằng cỡ người thật, được đặt trên một bệ cao trong vườn hoa, dưới những tán cây cổ thụ, gần bên con đường lớn sát bên ngã tư phía sau nhà thờ Đức Bà Sài Gòn. Tôi có cảm tưởng tuy ông là một người nổi tiếng, tượng của ông được đặt ở một nơi nhộn nhịp xe cộ qua lại như thế, nhưng hình như ít người để ý, bởi ngay cả khi tôi thử hỏi nhiều người lớn lên ở Sài Gòn năm xưa, một số lại không biết đến bức tượng này.

Tượng Trương Vĩnh Ký hiện nay trong Bảo Tàng Mỹ thuật thành phố. Ảnh Internet.

Sau năm 1975 thì bức tượng của ông Pétrus Ký cũng được tháo dỡ, hiện nay được trưng bày trong khuôn viên Bảo tàng Mỹ thuật thành phố, Cũng may là tượng của Pétrus Ký và Quách Đàm tuy không còn đặt nơi vị trí ngày xưa, nhưng vẫn  còn chứ không bị phá hủy.

Ở Sài Gòn còn một bức tượng xưa nữa, đặt ở một vị trí mà bây giờ ai cũng biết, trong vườn hoa nhỏ trước nhà thờ Đức Bà Sài Gòn, bệ của bức tượng chính là bệ của tượng Đức Mẹ hiện nay. Đó là tượng của Giám mục Bá Đa Lộc và Hoàng tử Cảnh.

Tượng của Giám mục Bá Đa Lộc và Hoàng tử Cảnh trước nhà thờ Đức Bà Sài Gòn. Ảnh Internet.

Những thất bại ở Đàng Trong của Nguyễn Ánh trước quân Tây Sơn, kể cả khi đã cầu viện quân Xiêm. Khiến chúa Nguyễn phải đồng ý giao Hoàng tử Cảnh cho Giám mục Bá Đa Lộc (Pigneau de Béhaine, 1741-1799) sang phương Tây cầu viện trợ. Kết quả của chuyến đi này là Hiệp ước Versaille đã được ký kết (1787). Tuy nhiên Hiệp ước này đã không được thực hiện, bởi sau đó nước Pháp lâm vào cảnh rối ren nội bộ. Tháng 7-1789 Bá Đa Lộc cùng Hoàng tử Cảnh về đến Gia Định, thì cuộc cách mạng Pháp của giai cấp tư sản cũng đã lật đổ triều đại của vua Louis XVI. Bức tượng Giám mục Bá Đa Lộc trên một bệ đá, một tay dắt Hoàng tử Cảnh, một tay có lẽ là cầm tờ Hiệp ước bên trên, là để đánh dấu kết quả lần đi cầu viện này.

Bức tượng được dựng khoảng năm 1900, đến năm 1945 đã bị người dân Sài Gòn kéo sập, có lẽ tượng đã bị phá hủy không còn thấy tông tích. 

Tượng Đúc Mẹ trước Nhà thờ Đức Bà Sài Gòn. Ảnh Internet.

Cũng trên bệ đá này, ngày 9-12-1959 thì tượng Đức Mẹ Maria, với tên gọi là Đức Bà Hòa Bình (Nữ Vương Hòa Bình) đã được khánh thành, sau 2 năm thi công tại Ý, tượng được làm từ cẩm thạch trắng, như ta đã thấy ngày nay. Ngày 5-12-1959 Nhà thờ Đức Bà Sài Gòn đã được Tòa thánh La Mã tôn phong lên hàng tiểu Vương cung Thánh đường, và tên gọi chính thức của nhà thờ là Vương cung Thánh đường Đức Bà Sài Gòn.