Tiếng gà trưa.

Gà tre. Ảnh Internet.

Giống gà tre nhỏ con nhưng rất hiếu chiến. Ảnh Internet.

Buổi trưa và vào khoảng nửa đêm về sáng ở khu nhà tôi ở thường nghe tiếng gà gáy. Tiếng gáy của những con gà tre nhỏ nhắn, có bộ lông dài nhiều màu sắc khá bắt mắt, bây giờ người ta nuôi khá nhiều làm kiểng. Giống gà tre nhỏ con hơn nhiều so với gà ta Cao Lãnh, hoặc loại gà nòi bự con chuyên nuôi để đá độ, vì nhỏ con cho nên tiếng gáy của gà tre có âm vực cao, nghe lảnh lót, vang xa hơn các loại gà khác. Gà Cao Lãnh nổi tiếng đá hay như trong câu ca dao "Gà nào hay bằng gà Cao Lãnh/ gái nào bảnh bằng gái Nha Mân", hoặc con gà nòi bự con trụi lông da thịt được dân nuôi đá độ chăm sóc thoa nghệ, phun rượu đỏ au, tiếng gáy nghe to, trầm, ồ ề. Ta gọi là gà tre, là "phiên" theo tiếng Khmer "mô - on chee", giống gà này trông nhỏ con, rất nhanh nhẹn và cũng rất hiếu chiến, nhưng vì nhỏ con, sức yếu cho nên đá không dai bằng gà Cao Lãnh hay gà nòi. Trong sách vở thấy con gà tre trông rất giống gà rừng vùng Đông Nam Á, từ vóc dáng đến màu lông, có lẽ tổ tiên gần của gà tre là loại gà rừng này.

Có một loại gà khác cũng nhỏ con tương tự như gà tre, lông màu trắng, da, chân cẳng có màu chì mà ta gọi là gà ác, (loại này phổ biến trong các... quán ăn của người Tàu, gà ác tiềm thuốc Bắc là món ăn rất bổ dưỡng). Xem trong sách thì thấy gà ác và gà ri là 2 loại gà khác nhau. Ngày trước hồi còn là nhóc tì, bọn nhóc trong xóm rất khoái nuôi cá đá, nuôi gà (tôi cũng thế). Mỗi tên nhóc trong xóm lúc ấy ráng nằn nì cha mẹ cho nuôi một, hai con gà tre hoặc gà ác để chơi, ngày ấy chung quanh nhà còn nhiều đất cát, cả ao hồ cho nên được cho nuôi thoải mái không như bây giờ. Hồi đó bọn nhóc và cả người lớn cũng gọi con gà ác là gà ri. Chữ ri thấy hiện diện trong ngôn ngữ của người Chăm, họ gọi gà ri là "mưnuk ri" (có dấu ă trên chữ u). Như vậy ta thấy trong ngôn ngữ của người Việt hiện diện khá nhiều ngôn ngữ của các dân tộc khác như Khmer, Chăm...

Gà ác. Ảnh Internet.

Tiếng gà gáy buổi trưa nghe thật... eo óc, hơn nửa thế kỷ rồi mà tôi còn nhớ mấy câu của bài tập đọc thuở còn nhỏ học lớp năm, lớp tư gì đó (bây giờ là lớp 1, 2): 

Cầu tre lũ trẻ vui đùa tập bơi

Tiếng gà trưa gáy chơi vơi

...

Loài gà khá ngộ, người ta nói "con gà tức nhau ở tiếng gáy", hình như là đúng, nửa đêm về sáng, hoặc giữa trưa êm ả, tự nhiên trong không gian yên tĩnh cất lên một tiếng gà gáy, chỉ vài phút sau là trong xóm đã vang rền những tiếng gà gáy tiếp theo, tiếng gáy này tiếp nối tiếng gáy kia. Ngày xưa tiếng gà gáy nửa đêm về sáng ở thôn quê báo hiệu mặt trời sắp mọc, để người nông dân chuẩn bị ra đồng ruộng. Có câu chuyện là họ hàng nhà gà rất tự hào về điều này, gã gà trống trong sân vênh vênh tự đắc nói với ả gà mái: "Chỉ có tiếng gáy của họ hàng nhà ta mới khiến lão mặt trời phải thức dậy". Mới hay cái tính "ganh tức", và "hợm hĩnh" ở loài gà cũng không khác chi nơi loài người (nói vậy chứ câu truyện "hợm hĩnh" của loài gà nghe chừng là do loài người gán cho loài gà, dựa theo "đặc điểm" của mình).

Không biết từ bao giờ ông bà ta có những từ khá hay để đi kèm theo tiếng phát ra của loài vật, chẳng hạn như "chó sủa ăng ẳng", lợn kêu eng éc", "dế gáy ri rỉ", "gà gáy eo óc"... Ăng ẳng nghe như cáu kỉnh, dấm dẳng, eng éc nghe ồn ào, ri rỉ nghe than vãn, nhưng eo óc thì khó giải nghĩa. Từ eo óc chừng như không có nghĩa cụ thể như những từ ăng ẳng, eng éc, ri rỉ... Những từ ăng ẳng, eng éc, ri rỉ... ta vẫn thấy dùng nhiều trong tiếng Việt hiện đại, còn từ eo óc hình như chỉ còn đi đôi với tiếng gà gáy.

Theo thói quen, tôi lại lật mấy quyển từ điển, chỉ thấy những từ điển tiếng Việt xưa nay chỉ giải thích từ ghép eo óc, chứ từng từ eo, óc riêng biệt cũng không có nghĩa gì đặc biệt, liên quan đến con gà. Chẳng hạn Đại Nam Quấc âm Tự vị của Huình Tịnh Paulus Của, giải nghĩa:

- Eo óc. Gay gắt, xóc nổi.

- Nói eo óc. Nói gay gắt, ngầy ngà.

Trong quyển Từ điển Từ cổ của tác giả Vương Lộc cũng chỉ giải nghĩa:

- eo óc t. 1 Từ gợi tả tiếng gà gáy cùng lúc nổi lên đây đó. 2 Từ gợi tả tiếng người nói dai dẳng, chói tai.

Các quyển từ điển tiếng Việt khác xưa nay cũng giải nghĩa chữ eo óc đại khái như thế.

Ở miền Nam vùng An Giang có địa danh cổ Óc Eo, nơi ngày xưa là kinh đô của vương quốc Phù Nam, liệu Óc Eo có liên quan gì đến eo óc? Tra trong từ điển Khmer - Việt không thấy liên quan.

Như đã nói trong tiếng Việt ta cũng thấy vẫn còn hiện diện ngôn ngữ của người Chăm, hay đây là tiếng Chăm? Tra trong Tự điển Chàm - Việt - Pháp có từ rất gần với eo óc là EH - OH (trên chữ E và chữ O có thêm dấu á (ă), máy tính không cho viết dấu ă trên chữ E, O). Nhưng từ này lại có nghĩa là xót thương.

Ta đã biết, tiếng Việt nằm trong nhóm ngôn ngữ Việt-Mường (gồm Việt, Mường, Thổ, Chứt). Tôi thử tra tiếp trong từ điển Mường-Việt, thấy ghi:

- óc óc eo óc. Têm khuya ca cẳl óc óc. Đêm khuya gà gáy eo óc.

Như vậy, có lẽ từ eo óc trong tiếng Việt bây giờ không còn thấy dùng để diễn tả tiếng nói của người như trong nghĩa nói eo óc của Đại Nam Quấc âm Tự vị , hoặc nghĩa thứ 2 của Từ điển Từ cổ của Vương Lộc. Eo óc là từ cổ trong tiếng Việt, cũng còn thấy trong tiếng Mường dưới dạng óc óc, chỉ còn dùng đi cùng với tiếng gà gáy.

Buổi trưa yên ắng nghe tiếng gà gáy eo óc, quả là chơi vơi...

Tham khảo:

- Những sách ghi trong bài viết:

- Từ điển KhơMe - Việt, Hoàng Học, NXB Khoa Học Xã Hội - Hà Nội 1979.

- Tự điển Chàm-Việt-Pháp (Dictionnaire Căm-Vietnamien-Francais) - Trung Tâm Văn Hóa Chàm - Phan Rang 1971.

- Từ điển Việt-Chăm, Bùi Khánh Thế chủ biên, NXB Khoa Học Xã Hội-1996.

- Từ điển Mường-Việt, Nguyễn Văn Khang chủ biên, NXB Văn Hóa Dân Tộc - Hà Nội 2002.