Phố.

Một dãy phố cổ ở quận 5 (nhà cổ nhưng "vôi ve" thì tươi rói). TP. HCM. Ảnh Internet.

Bây giờ ở đâu cũng là phố, thậm chí đâu đâu cũng là thành phố. Ta thường hiểu phố như một con đường, như khi nói "một con phố", hoặc là một con đường ở thành thị có nhiều cửa tiệm buôn bán, Từ điển Tiếng Việt hiện nay (Hoàng Phê chủ biên), giải thích:

- phố d. Đường ở thành phố, thị trấn, dọc hai bên có nhà cửa.

Hà Nội ngày trước có nhiều phố như thế, như phố hàng Đào, phố hàng Bồ, phố hàng Buồm, phố hàng Than, phố hàng Khay, phố hàng Đàn, phố hàng Giầy, phố hàng Cót... Hoặc ở Saigon miệt Chợ Lớn có nhiều phố buôn bán của người Hoa.

Ngày xưa có hồi tôi ở Pleiku, trên một ngọn đồi, cách trung tâm thị xã chừng hai, ba cây số, mỗi lần đi đâu đến khu trung tâm thị xã, người ta hay nói "đi xuống phố", đúng là "xuống" phố, ở trên cao đi xuống nơi thấp hơn. Ai đã ở Pleiku trước năm 1975 hẳn biết lời trong một bài hát của nhạc sĩ Phạm Duy, được phổ từ thơ của nhà thơ Vũ Hữu Định nói về phố núi Pleiku, "Phố xá không xa, nên phố tình thân, đi dăm phút đã về chốn cũ, một buổi chiều nao lòng bỗng bâng khuâng..."

Nhưng mới hôm trước đây, lật sách vở tra vài từ, mới hay từ "phố" ban đầu không có nghĩa là con đường (con phố), mà thoạt tiên phố có nghĩa là... ngôi nhà ta đang ở, hoặc làm cửa tiệm buôn bán, như khi ta thấy trong từ ngữ "dãy phố", có nghĩa là "một dãy những ngôi nhà liền kề nhau". Hai quyển từ điển xưa của ta là Đại Nam Quấc âm Tự vị và Việt Nam Tự điển của Hội Khai Trí Tiến Đức nêu rõ:

Đại Nam Quấc âm Tự vị (Huình Tịnh Paulus Của):

- Phố. Nhà buôn bán thường cất dọc chợ; nhà bán hàng xén.

Việt Nam Tự điển (Hội Khai Trí Tiến Đức:

- Phố. Nhà ở thành thị. Thuê phố ở. Dùng ra nghĩa rộng để gọi cả con đường hai bên có phố. Phố hàng Đào, phố hàng Bạc.

Biết được ngôn ngữ của từng thời kỳ, nhiều khi cho ta hiểu đúng được suy nghĩ của xã hội trong những thời kỳ đó.