Ý nghĩa từ ngữ.

Tôi lật cuốn Việt Nam Tự điển của Hội Khai Trí Tiến Đức để tìm nghĩa của một chữ, thì lại "té" ra một chữ khác khá hay. Đó là từ "đểu", và "đểu cáng". 

"Đểu" thì chắc ai cũng biết nghĩa là gì, người ta hay nói "đồ đểu" để chỉ kẻ lừa đảo, gian tham, xỏ xiên, ngoa ngoắt... Từ điển Tiếng Việt của Viện Ngôn Ngữ do Hoàng Phê chủ biên giải thích, đểu t. (thgt). Xỏ xiên, lừa đảo đến mức bất kể đạo đức (thường dùng làm tiếng mắng). Người ta cũng hay nói "đồ đểu cáng", để chỉ một kẻ còn tệ hơn là "đểu". Từ điển Tiếng Việt do Hoàng Phê chủ biên ghi nhận, đểu cáng t. (thgt). Rất đểu. Một từ khác cũng có ý nghĩa tương đương "đểu cáng" là "đểu giả". Xem thế thì "đểu cáng", "đểu giả" còn tệ hơn "đểu" một bậc.

Trong cụm từ "đểu cáng", bên trên ta đã thấy quyển từ điển tiếng Việt thông dụng bây giờ giải thích chữ "đểu", là Xỏ xiên, lừa đảo đến mức bất kể đạo đức. Nhưng còn từ "cáng"? Cũng từ điển tiếng Việt do Hoàng Phê chủ biên giải thích, "cáng", d. 1. Võng mắc vào đòn, trên có mui che, thời trước dùng để khiêng người đi đường xa. 2. Dụng cụ có hai đòn để khiêng người ốm hoặc người bị thương. Theo giải thích trên thì giữa chữ "đểu" và chữ "cáng" không có chút gì liên quan đến nhau. Như vậy phải chăng "đểu cáng" là từ láy? Tiếp tục tra thêm Từ điển từ láy tiếng Việt của Viện Ngôn Ngữ, Hoàng Văn Hành chủ biên, thì không thấy ghi từ "đểu cáng" là từ láy.

Tôi thử tra tiếp quyển Việt Nam Tự điển của Hội Khai Trí Tiến Đức (Hanoi-1931), thấy ghi những nghĩa khá thú vị về hài từ "đều" và "đểu cáng". "Đểu", Phu gánh thuê. Nghĩa rộng: hạng người hèn mạt, vô hạnh. Và giải thích từ "Đểu cáng", Phu gánh và phu cáng. Từ "đểu cáng" từ điển chỉ ghi nghĩa như vừa viết, không ghi nghĩa rộng. Trong quyển từ điển này cũng giải nghĩa từ "Đểu giả", Cũng như nghĩa rộng chữ đểu. Như vậy ta thấy, theo Việt Nam Tự điển của Hội Khai Trí Tiến Đức, thì từ "đểu" ngày xưa nghĩa ban đầu là "phu gánh thuê" (người gánh thuê), và nghĩa rộng (nghĩa bóng), mới là "hạng người hèn mạt, vô hạnh". Còn từ "đểu cáng" từ điển này chỉ ghi nhận "Phu gánh và phu cáng", không ghi nhận nghĩa như từ điển tiếng Việt của Hoàng Phê chủ biên là "rất đểu".

GS. Nguyễn Thiện Giáp, trong quyển Từ Vựng Học Tiếng Việt, NXB Giáo Dục-1998 (sách Giáo trình Cơ bản của Khoa Ngữ văn, Đại học Tổng Hợp Hà Nội, nay là Trường Đại học Khoa học Xã hội và Nhân văn, thuộc Đại học Quốc gia Hà Nội), viết về hai chữ "đểu cáng" như sau: "Ngày xưa, khi chưa có xe cộ, người ta dùng cáng để đi lại. Người phu cáng gọi là cáng, người gánh thuê gọi là đểu. Ngày nay đểu cáng lại có ý nghĩa "hèn hạ xấu xa". Truy tìm nghĩa gốc của từ này, chúng ta có thể thấy dấu tích của một thời đã qua, cái thời mà giai cấp thống trị, bóc lột khinh miệt, rẻ rúng người lao động".

Có lẽ cái nhìn của GS. Nguyễn Thiện Giáp đã được đặt trên "quan điểm giai cấp". Tôi có thể đặt câu hỏi, với một cái nhìn khác: "Tại sao trong rất nhiều ngành nghề lao động, người ta (theo quan điểm của GS. Nguyễn Thiện Giáp là giai cấp thống trị) không ví những loại công việc của các lao động khác, chẳng hạn như thợ hồ (thợ nề), thậm chí thợ dọn dẹp vệ sinh... để chỉ sự hèn hạ xấu xa? Mà lại ví "đểu cáng" (phu gánh và phu cáng)?

Như ta đã biết, công việc của môi trường nào thường tạo ra những loại người có tính cách liên quan đến công việc của môi trường nấy. Ngày xưa chưa có xe xích lô, tắc xi, xe đò, xe khách... để chuyên chở, thì có phu gánh và phu cáng (đểu và cáng), là những phương tiện vận chuyển khi ấy. Cho đến ngày nay đã có những phương tiện vận chuyển hiện đại, thì chừng như những hành xử của một số người trong môi trường vận chuyển này đã để lại nhiều tai tiếng cho ngành nghề của mình (có lẽ do phải cạnh tranh, do phải tiếp xúc với nhiều loại người trong xã hội...). Chúng ta hay nghe nói "đồ xích lô xe kéo", "đồ lơ xe", "ối trời dân tài xế xe đò mà", hoặc "ăn nói như dân bến xe"..., để chỉ những người, những hành vi, hoặc những lời nói xấu.

Xưa nay như đã nói, có những "con sâu làm rầu nồi canh" kiểu ấy trong giới vận chuyển, nên từ "đểu" và "đểu cáng", từ nghĩa ban đầu là "phu gánh", và "Phu gánh và phu cáng", mới chuyển thành nghĩa "Xỏ xiên, lừa đảo đến mức bất kể đạo đức", và "rất đểu" như trong cách hiểu của dân gian, và như giải thích của từ điển do Hoàng Phê chủ biên chăng?