Chợ.

Chợ quê. Ảnh Internet.

Chợ ở đây là chợ truyền thống, một hình thức trao đổi hàng hóa, mua bán, đã có từ rất lâu đời, là một nhu cầu tự nhiên của con người, nơi nào có con người là có chợ. Người ta nói từ thời Lý sau khi dời đô về Thăng Long đã có đặt bốn ngôi chợ chính nơi bốn cửa thành Thăng Long. Trong quyển từ điển của giáo sỹ Đắc Lộ (Alexandre de Rhodes 15-3-1591 - 5-11-1660) ta quen gọi là từ điển Việt-Bồ-La (xuất bản vào năm 1651), đã có mục từ chợ và kẻ chợ. Ta đã biết chữ quốc ngữ sơ khai của thời giáo sỹ Đắc Lộ khác xa chữ quốc ngữ mà ta viết ngày nay, vậy mà đối với từ chợ và kẻ chợ đã hoàn chỉnh, được viết y như bây giờ, gồm đủ cả dấu thanh (dấu nặng, dấu hỏi), dấu móc nơi chữ "ơ":

Từ chợ và kẻ chợ trong từ điển Việt-Bồ-La của Alexandre de Rhodes.

Bản dịch từ chợ và kẻ chợ của từ điển Việt-Bồ-La 

Như ta đã thấy giải thích bên trên, chợ là "Nơi tụ họp bán đồ ăn", có lẽ ở vào thời xa xưa hàng hóa tiêu dùng không nhiều, người dân sống chủ yếu vào nông nghiệp, trồng trọt, đánh bắt tôm cá... có dư dả thì họ mang ra chợ trao đổi, mua bán, thực phẩm là mặt hàng chiếm phần lớn trong hoạt động trao đổi mua bán đó, có lẽ vì thế mà từ điển của giáo sĩ Đắc Lộ chỉ ghi nhận chợ là nơi tụ họp bán đồ ăn. Chợ và Kẻ Chợ cũng được dùng để chỉ Kinh đô xứ Đông Kinh (Tunquin), tức là Thăng Long ngày trước.

Chợ như thế là chợ truyền thống mà ta có thể thấy bất cứ đâu đâu, từ thôn quê ra tới thành thị, chợ thôn quê buôn bán nhỏ lặt vặt gọi là chợ quê, còn chợ ngày xưa nơi chốn đô hội buôn bán lớn gọi là chợ dinh, như ta thấy giải thích trong Đại Nam Quấc Âm Tự Vị của Huình Tịnh Paulus Của xuất bản vào cuối thế kỷ 19 (1895-1896),

Chợ dinh. Chợ ở tại chốn đô hội; chợ buôn bán lớn, không phải là chợ nhà quê.

Giải nghĩa từ Chợ trong Đại Nam Quấc Âm Tự Vị.

Đại Nam Quấc Âm Tự Vị cũng giải thích một số chợ khác, chẳng hạn như Chợ mai là Chợ nhóm buổi mai. Chợ hôm là chợ nhóm buổi tối. Chợ phiên là Chợ nhóm có kỳ, để mà bán những vật lạ thường...

Chợ bây giờ như Đại Nam Quấc Âm Tự Vị giải thích: Chợ. Chỗ nhóm mà mua bán. Người ta mua bán ở đó đủ mọi thứ, bất kể sáng đêm. Chợ thường bán đủ mọi thứ trên đời, nhưng cũng có những chợ chuyên bán một hay vài loại hàng chuyên dụng. Ở Saigon có chợ chuyên bán các mặt hàng vải vóc gọi nôm na là chợ Vải (chợ Vải Soái Kình Lâm trong quận 5), có chợ chuyên bán phụ tùng xe đạp, xe máy (chợ Tân Thành cũng ở quận 5), hoặc chuyên bán những đồ dùng, linh kiện điện tử như chợ Nhật Tảo quận 10. Có chợ chuyên bán các mặt hàng nông thổ sản, như chợ gạo, chợ gà, chợ bán chó, chim kiểng, hoặc chuyên bán mặt hàng hóa chất (chợ Kim Biên quận 5), cũng có những chợ chuyên bán những đồ đạc cũ kỹ gọi là chợ lạc xoong, hoặc đồ dùng tầm tầm như chợ Dân Sinh ở quận 1, chợ bán đồ cổ Lê Công Kiều quận 1... 

Chợ phiên, như Đại Nam Quấc Âm Tự Vị giải thích là Chợ nhóm có kỳ, để mà bán những vật lạ thường... Có những phiên chợ chỉ nhóm họp mỗi năm một lần. Nơi huyện Mèo Vạc - Hà Giang có một phiên chợ nổi tiếng đó là chợ tình Khau Vai, chợ họp mỗi năm một lần vào ngày 27-3 âm lịch. Người đi chợ thuộc dân tộc H'Mông, độc đáo ở chỗ ngày xưa họ đi chợ không phải để mua bán, mà những người có tình duyên dang dở, mỗi năm về đây một ngày tìm gặp lại nhau, để nhớ lại những kỷ niệm. Ngày nay chợ tình Khau Vai mất dần nét truyền thống độc đáo đó, để trở thành một ngôi chợ mọi người đến giao lưu, mua bán trao đổi hàng hóa.

Những phụ nữ người dân tộc thiểu số vùng Tây Bắc mang sản phẩm ra chợ. Ảnh Internet.

Nơi miền cao vùng rừng núi Tây Bắc còn nhiều những chợ phiên khác của những Dân tộc thiểu số, như chợ phiên Bắc Hà - Lào Cai, họp mỗi tuần một lần. Người dân đi chợ cũng là dịp đi chơi, trao đổi mua bán, gặp gỡ, giao lưu... Họ bán những bó rau rừng, con gà, con lợn nuôi trong vườn... Có những phiên chợ chuyên mua bán trâu, bò, ngựa...

Một chợ phiên khác ở vùng xuôi là chợ Viềng Nam Định, phiên chợ diễn ra hằng năm chỉ có độc nhất có một ngày mùng 7 tháng Giêng âm lịch. Phiên chợ mang tính chất lễ hội, bán đủ mọi thứ hàng hóa linh tinh, người ta đi chợ với mục đích du xuân, cầu may ngày đầu năm...

Một chợ phiên của các bạn trẻ ở Saigon. Ảnh Internet.

Ở Saigon bây giờ cũng có những phiên chợ như thế, nhưng mang tính chất hiện đại, đó là những phiên chợ tổ chức vào dịp lễ, cuối tuần hay mỗi tháng một lần, đây là sáng tạo của các bạn trẻ, nhiều bạn sinh viên, học sinh tham gia, nơi đây họ đem bán những sản phẩm thủ công làm bằng tay (handmade)... 

Chợ có chợ nhỏ tự phát trong khu xóm, bán những mặt hàng thiết yếu của cuộc sống hằng ngày, chai nước mắm trong nhà lỡ hết, ta có thể xách cái chén ra mua chén nước mắm, có chợ vừa vừa hoặc chợ lớn hơn của khu vực, chợ nhỏ thường bán lẻ. Những chợ lớn gọi là chợ đầu mối, chuyên bán sỉ, cung cấp hàng hóa cho các khu vực khác, hoặc cho các chợ nhỏ hơn. Ở quận 5 có chợ Bình Tây là một chợ đầu mối chuyên cung cấp hàng hóa đi các nơi...

Đồng bằng sông Cửu Long có một loại chợ đặc trưng của vùng sông nước Nam bộ, đó là chợ Nổi, chợ Nổi họp hằng ngày như một chợ bình thường nhưng trên sông nước, nhộn nhịp nhất là vào buổi sáng sớm, trên những chiếc ghe thuyền, chợ Nổi chuyên buôn bán mặt hàng nông thổ sản của những người nông dân. Nổi tiềng có chợ Nổi Phụng Hiệp (Hậu Giang), chợ lớn nhất khu vực vì là nơi ngã bảy sông, nông sản các nơi tụ về. Ngoài ra còn có chợ Nổi Cái Bè nằm trên đoạn sông Tiền giáp gianh ba tỉnh Tiền Giang, Vĩnh Long, Bến Tre. Chợ Nổi Cái Răng cách trung tâm TP. Cần Thơ khoảng 5km theo hướng quốc lộ xuôi về tỉnh Sóc Trăng. Chợ Nổi Phong Điền cách trung tâm TP. Cần Thơ khoảng 17km...

Chợ Nổi vùng sông nước miền Tây Nam bộ. Ảnh Internet.

Ở Hà Nội có một ngôi chợ nghe tên khá lạ, chợ ở góc phố Thái Phiên và Đại Cồ Việt quận Hai Bà Trưng, có ghi trong sách Sổ tay địa danh Việt Nam của tác giả Đinh Xuân Vịnh, chợ tên là chợ Đuổi. Tôi cũng có thắc mắc về tên gọi này, tên gọi dễ hình dung về một loại chợ tự phát, bây giờ thường thấy nhóm họp giờ tan tầm trên cầu, dọc lề đường nơi có những khu công nghiệp nhiều công nhân. Do chợ tự phát hay gây ách tắc giao thông nên thường bị các lực lượng chức năng dẹp đuổi. Hôm vừa rồi đọc sách của nhà văn Tô Hoài về Hà Nội xưa có nói tới ngôi chợ Đuổi này. Sách viết: Gọi là chợ Đuổi, không phải là chợ bị đuổi - như có bài báo cắt nghĩa mà chợ chính họp cả ngày đến chiều. Người kéo chuông đánh trống báo tan chợ - chợ Đồng Xuân là năm giờ chiều. Phu quét, phun nước, rửa chợ rồi khóa cổng chợ. Như vậy tên "đuổi" cũng có thể hiểu theo ý nghĩa là... đuổi, nhưng "đuổi" ở đây là do tới giờ nghỉ ngưng buôn bán, ai còn nấn ná thì mời về, chứ không phải là "đuổi" theo như cách hiều buôn bán lấn chiếm lòng lề đường bên trên.

Trong sách, nhà văn Tô Hoài cũng có nhắc đến một ngôi chợ khác cũng có một cái tên khá ấn tượng ở Hà Nội xưa nữa là chợ Âm Phủ, "Chợ 19-12 còn gọi là chợ Âm Phủ. Thành tên ấy là do sự tích 1947, Pháp chiếm lại Hà Nội, rác rưởi và những xác người chết đường, không phân biệt là bộ đội, là dân thường, được đem về chôn vào hẻm này, rồi đắp lên một gò cỏ dại, ở giữa xây môt cái lư hương bằng xi măng. Có người nhầm là mộ "chiến sỹ vô danh" của Pháp dựng. Quãng 1959, thành phố đã chuyển những hài cốt ở đấy ra nghĩa trang Văn Điển, để mở chợ 19-12, kỷ niệm ngày 19-12-1946 Hà Nội nổ súng đánh Pháp, cũng là ngày toàn quốc kháng chiến".

Chợ Âm Phủ - Đà Lạt. Ảnh Internet.

Một chợ đêm khá nổi tiếng trong giới du lịch ở miền Nam cũng được gọi tên là chợ Âm Phủ ở Đà Lạt, chắc các bạn đều biết. Nhưng tên gọi này chỉ để phản ánh hình ảnh của chợ. Chợ Âm Phủ Đà Lạt nhóm họp vào buổi tối cho đến đêm khuya, nơi có những bậc thang của một con dốc dẫn xuống chợ Đà Lạt. Chợ Âm Phủ bán hàng ăn cho người dân buôn bán địa phương và du khách. Dân Đà Lạt và du khách gọi là chợ Âm Phủ từ hồi còn chưa có đèn đường, quán hàng ăn được thắp bởi những ngọn đèn dầu gọi là đèn hột vịt để trên cái bàn con, cùng với ánh lửa than, lửa củi từ những ló nướng, lò nấu, tạo ra một vẻ... tù mù, âm u, ma quái, như dưới... âm phủ, cho nên người ta gọi như thế. Trời Đà Lạt ban đêm lạnh, khách ăn có thể là bác xe ôm, những người buôn bán lặt vặt, dân vận chuyển rau quả ở chợ Đà Lạt, ban đêm co ro bên những ánh lửa ấy như đang sống... dưới Âm Phủ. Đây là một ngôi chợ lộ thiên, một nét văn hóa độc đáo của Đà Lạt.

Và cái đặc điểm sau cùng của những ngôi chợ truyền thống ấy là gì? Có lẽ nó như một "Thông tấn xã vỉa hè", nơi gặp gỡ giao lưu của các bà nội trợ, của đủ mọi loại người trong xã hội, chắc là sẽ có biết bao nhiêu câu chuyện giựt gân, tin đồn, chuyện xe cán chó, chó cán xe... cũng từ những ngôi chợ mà ra...

Tham khảo:

- Các sách đã dẫn.