Quá giang.

Sông nước miền quê. Ảnh Internet.

Quá giang là một từ khá quen thuôc trong cuộc sống, không biết ở nơi khác sử dụng ra sao? Chứ trong miền Nam thì từ trước đến giờ chắc các bạn quen cũng biết là một từ khá thông dụng. Thỉnh thoảng nhân tiện biết bạn đi đâu cùng đường, bạn bè quen đi nhờ xe hay nói "cho tao quá giang". Không chỉ bản thân đi nhờ, cũng có trường hợp nhờ gởi giùm cái gì đó, chẳng hạn như trong cơ quan có ai mời đám cưới, đám tiệc mà mình bận không đi dự được cũng thường hay gửi bạn bè, chuyển quà tới gia chủ với câu nói "cho quá giang với".

Trước năm 1975 tôi có thời gian sống trên cao nguyên, thì chuyện quá giang xe cộ là rất thường. Thời chiến tranh ấy phương tiện chuyên chở công cộng khá hiếm, ở những thị xã, mới có ít chiếc xe lam ba bánh chạy loanh quanh, đi xa hơn từ tỉnh này đến tỉnh khác có các hãng xe đò mà bây giờ gọi là xe khách (xe nhưng cũng được gọi là đò). Đám lính tráng trong quân đội như tôi muốn đi đâu không xa lắm, cứ ra đường giơ ngón tay cái lên trời (kiểu ký hiệu number one), không phải chờ lâu, sẽ có những quân xa không đi công tác khẩn cấp dừng lại cho quá giang. Có thể họ không chạy đúng đường ta muốn đi, nhưng vài chặng quá giang như thế cũng sẽ đến được nơi ta muốn đến.

Người dân cũng có thể quá giang như thế đối với những xe quân sự chứ không phải chỉ có lính tráng, nhất là ở những nơi cao nguyên xa xôi như Kontum, Pleiku, Phú Bổn, Quảng Đức... khi lúc ấy giao thông công cộng rất hạn chế.

Về ý nghĩa của từ quá giang, hai quyển từ điển xưa xuất bản trong Nam ngoài Bắc đã viết:

Đại Nam Quấc Âm Tự Vị (Saigon 1895-1896) của Huình Tịnh Paulus Của ghi nhận như sau: 

過 Quá: Qua, khỏi, lỗi lầm, lầm lẫn.

江 Giang: Sông.   

Quá giang: Qua sông, nhờ đò thuyền mà qua sông thường hiểu là ngồi chung thuyền mà đi đâu; bây giờ ngổi chung xe mà đi cũng gọi là quá giang, chỉ nghĩa là đi nhờ theo.

Việt Nam Tự Điển của Hội Khai Trí Tiến Đức (Hanoi 1931), ghi nhận:

- Quá 過: 1. Qua. 2. Ra ngoài cái mực thước.     

- Giang 江: Sông (không dùng một mình).

Quá giang: Đáp thuyền đi. Nghĩa rộng: cái dầm nhà bắc ngang từ tường bên này sang tường bên kia.

Xem xét cách giải nghĩa từ quá giang của hai quyển từ điển trên ta nhận thấy:

1. Đại Nam Quấc Âm Tự Vị xuất bản tại miền Nam vào cuối thế kỷ 19 (1895-1896), không chỉ giải nghĩa từ quá giang với nghĩa chính là Qua sông, mà còn giải thích rõ là nhờ đò thuyền mà qua sông thường hiểu là ngồi chung thuyền mà đi đâu; bây giờ ngồi chung xe mà đi cũng gọi là quá giang, chỉ nghĩa là đi nhờ theo. Trước tiên là việc đi nhờ đò thuyền để qua sông, sau là bây giờ ngồi chung xe mà đi cũng gọi là quá giang. 

2. Việt Nam Tự Điển xuất bản tại Hà Nội vào khoảng nửa giữa thế kỷ 20 (1931) chỉ giải thích quá giang với nghĩa chính là Đáp thuyền đi, và thêm nghĩa rộng là cái dầm nhà bắc ngang từ tường bên này sang tường bên kia, không giải thích là đi nhờ thuyền hay xe như Đại Nam Quấc Âm Tự Vị, nhưng thêm nghĩa rộng là cái dầm nhà. Dầm nhà thì tiếng miền Nam gọi là đòn tay.

Như ta biết, ý nghĩa của từ quá giang với nghĩa gốc là qua sông, đáp thuyền đi, nhưng trước đây nghĩa rộng (nghĩa bóng) của từ quá giang trong Nam ngoài Bắc sử dụng khác nhau như ta đã thấy.

Trong sách viết về vùng Đồng bằng sông Cửu Long, nhà văn Sơn Nam viết:

Chuyện "quá giang" (nói trại là "có giang") trở thành phổ biến, nhờ xuồng đưa qua sông, nhờ chiếc ghe lạ đưa dùm quãng đường dài trong đôi ba ngày là dễ dàng, người "quá giang" được đối xử bình đẳng, cơm nước như chủ ghe, lẽ dĩ nhiên khi chủ ghe mệt mỏi thì tự nguyện chèo chống tiếp sức. Phương tiện giao thông công cộng lúc xưa gần như không có, nếu ở xa nơi thị tứ, lại còn trường hợp nhờ nhắn tin, nhờ đưa thơ từ. Người nhiều tiền cũng quá giang và ăn nhờ, trả tiền không ai chịu nhận vì "có chi mà gọi bằng ơn".

Như vậy có thể khẳng định từ quá giang với nghĩa bóng là đi nhờ ghe thuyền qua sông, có nguồn gốc từ vùng Đồng bằng sông Cửu Long mênh mông sông nước, sau này khi đã có xe cộ thì đi nhờ xe  trên đường bộ cũng được gọi là quá giang. Qua nhà văn Sơn Nam nếu để ý một chút, có thể thấy chỉ với một từ quá giang, ta cũng có thể hiểu được ít nhiều tính cách của người dân Nam bộ.

Trái cây Miệt Vườn. Ảnh Internet.

Qua ngòi bút của nhà văn ta đã thấy cái phóng khoáng, hiếu khách, thẳng thắn bộc trực của người dân Nam bộ xưa kia, thể hiện phong cách "Tứ hải giai huynh đệ", với những câu ca dao còn truyền tụng:

- Xứ đâu thị tứ bằng xứ Kinh Cùng,

Tràm xanh củi lục, anh hùng thiếu chi.

- Ra đi gặp vịt cũng lùa,

Gặp duyên cũng kết, gặp chùa cũng tu.

Họ vui và hồn nhiên với đời sống sông nước rày đây mai đó:

- Đạo nào vui cho bằng cái đạo đi buôn,

Xuống biển lên nguồn, gạo chợ nước sông.

Người dân Nam bộ xưa kia không những phóng khoáng với máu giang hồ phiêu lưu, hiếu khách, mà còn rất thẳng thắn, bộc trực, trọng chữ tín, mang dáng dấp của một "quân tử Tàu", có lẽ một phần do ảnh hưởng của Nho giáo và những quyển truyện Tàu ngày xưa được truyền tụng nhiều trong dân gian, như Tam Quốc Chí, Thủy Hử. Hán Sở tranh hùng, Nhị thập tứ hiếu...

Họ trọng nghĩa khinh tài, ưa chuyện nghĩa hiệp, như Lục Vân Tiên "giữa đàng thấy chuyện bất bình chẳng tha", cứu Kiều Nguyệt Nga khỏi tay bọn cướp của cụ Đồ Chiểu. Họ lấy Tam cương, Ngũ thường làm phương châm sống và xử thế. Ngay cả khi trồng cây kiểng ta cũng thấy họ uốn cành theo thế Ngũ thường (nhân, nghĩa, lễ, trí, tín), bày mâm ngũ quả ngày lễ tết theo thế "cá hóa long", hay "rồng phụng". Trong những câu truyện giang hồ ta không bao giờ thấy dân tứ chiếng anh chị đánh lén đối phương. Trước khi tấn công họ thường la cho đối phương biết trước "đỡ nè" rồi mới ra đòn.

Mấy trăm năm trước, đa số người dân Nam bộ là từ miền Trung vùng Ngũ Quảng theo chân các đời chúa Nguyễn nam tiến. Vào một vùng đất mới có địa lý, thổ nhưỡng khác hẳn nơi quê hương cũ, cuộc sống lưu dân ban đầu trên vùng đất mới hoang sơ, rày đây mai đó, luôn phải đối đầu với thiên nhiên hoang dã khắc nghiệt, với bệnh tật, thú dữ, với nỗi buồn của kẻ tha hương... Cái môi trường sống mới đó hẳn là đã tạo cho những cư dân mới của vùng đất này một tính cách thật đặc sắc...

Tham khảo:

- Đồng bằng sông Cửu Long - Nét sinh hoạt xưa & Văn minh Miệt Vườn, NXB Trẻ-2014.

- Nói về miền Nam, Cá tính miền Nam & Thuần phong mỹ tục Việt Nam, Sơn Nam, NXB Trẻ-2015.