Đọc.

Sáng ngày nghỉ có chút thời giờ rảnh lan man lướt qua những tin tức trên mạng, đọc được một bài phỏng vấn ngắn nhà phê bình vừa cho ra mắt quyển Nhà văn như Thị Nở, bài viết trên báo mạng Lao Động (11-10-2014), có tựa "Người viết ở mình... lười đọc quá!". Trong bài phỏng vấn ngắn có đoạn nhà phê bình văn học nói: "Tiếc rằng, theo như tôi quan sát, người viết ở mình, rất hiếm người chịu đọc. Và khi viết, thì cũng không cho thấy chất chứa nhiều trăn trở, suy tư, vẫn thiên về "làm văn" hơn là "viết văn"...".

Nhận xét của nhà phê bình văn học có lẽ phù hợp với một nhận xét về người mình đọc sách cách nay không lâu, là trung bình một người dân Việt đọc... 1 quyển sách/năm, và càng những người "quyền cao chức trọng" lại càng không đọc sách. Thỉnh thoảng tôi hay ghé những "Hội sách" khi có dịp, ở Saigon nhân một dịp kỷ niệm hay lễ lạc gì đó người ta bày ra những hội sách như thế. Tôi ghé thường để ngắm nghía những sách mới ra mà mình ưng (hay lắm mới "bấm bụng" mua, vì sách bây giờ bán theo giá bìa khá cao), còn thường thì lựa những sách xuất bản đã lâu "ế hàng" (sách xem được nhưng viết về những đề tài "khô khan" ít ai đọc), sách này thường tồn kho, nay có dịp họ mang ra bán giảm giá đổ một đống, nhiều khi "lượm" được những quyển sách bán đồng giá (5.000, 10.000, 15.000 đ... một quyển), với mình lại là sách hay.

Thỉnh thoảng tôi cũng hay ghé qua những tiệm sách tư nhân nhỏ nhỏ bán đủ loại sách cũ mới, thường là chủ tiệm đã nhẵn mặt. Họ biết cái "gu" của mình hay đọc loại sách gì, nên khi có sách họ giới thiệu ngay, mấy hôm trước được giới thiệu một quyển hồi ký của một vị quan triều Nguyễn*, sách mới ấn hành quý 2/2014 về đọc thấy hay. Ông người Quảng Nam, làm quan cuối triều Nguyễn, cho đến năm 1945 khi nền quân chủ ở Việt Nam sụp đổ thì về nghỉ. Ông làm quan trên giải đất thuộc miền Trung ở nhiều nơi, từ Nghệ An, Thanh Hoá... cho tới Bình Định, Phan Thiết... Hồi ký của ông cho ta biết được phần nào về tình hình xã hội của đất nước lúc bấy giờ, thời gian khoảng nửa đầu thế kỷ thứ XX (1900-1945).

Đọc hồi ký của ông ta thấy được xã hội lúc bấy giờ, những khoa thi để lấy người ra làm quan. Vào đầu thế kỷ XX người Pháp đã đặt nền móng cai trị của họ trên đất nước, ngoài những kỳ thi chữ Hán với Tứ thư, Ngũ kinh..., ông cũng đã học trường Hậu Bổ của người Pháp, với những môn như toán, cách trí, khoa học thường thức... Qua ngòi bút ông cho ta biết cách thức thi cử quan lại ngày trước khá lạ, có những anh khoá sinh nhà nghèo như ông nhưng học giỏi, chuyên làm bài giúp cho những anh con nhà giàu không chịu học đi thi cùng một khoá để lấy tiền. Khi đỗ đạt được triều đình bổ làm quan thì lương vua trả không đủ chi tiêu, cho nên quan lại  thường phải "xoay sở", chẳng hạn khi người dân kiện tụng lẫn nhau, người có nhiều tiền lo lót để thắng kiện đã đành, người không có tiền thua kiện bị tù tội cũng phải cầm cố ruộng vườn, nhà cửa hoặc vay mượn đút lót để đỡ bị đối xử tàn tệ, họ phải lo lót từ anh lính lệ trở đi.

Ở làng xã thời ấy có những ông Lý trưởng, Chánh tổng... lo việc làng việc nước. Cũng khá lạ là họ không được hưởng lương. Đấy là những chức mua, họ phải bỏ tiền ra để mua chức, cho nên đó là những người có gia đình khá giả. Người xưa thường ham danh, ham chức quyền, ham lợi, khi có một cái chức nhỏ ở làng nước thì họ sẽ vừa có danh, có chút quyền và sẽ có lợi. Người xưa hơn nhau từ chỗ ngồi nơi đình làng khi có lễ, từ cái thủ lợn được chia, họ cũng được miễn những lao dịch như đắp đê, đắp đường...

Trong hồi ký ông có nhắc đến nhiều thứ, chẳng hạn triều đình đại diện bởi quan lại người Việt có lính lệ giúp việc, còn người Pháp có lính khố xanh, khố đỏ. Lính khố xanh là lực lượng để giữ gìn trật tự, trị an trong tỉnh, đạo, như đơn vị bán chính quy, còn lính khố đỏ là đơn vị được huấn luyện để đi đánh giặc khi cần, tựa như đơn vị chính quy. Còn nơi làng xã thì các Lý trưởng, Chánh tổng... phải huy động dân làng tự bảo vệ xóm làng của mình.

Về cách làm việc thì vị quan viết hồi ký tuy không ưa gì quan lại cai trị người Pháp, nhưng ông cũng rất chán ghét cách làm việc hành chánh của đám quan lại người Việt lúc bấy giờ, có đoạn ông viết: "Tôi nghiệm là tuy họ có chính sách thực dân xấu xa, độc ác, nhưng trên nguyên tắc hành chánh, họ có nề nết dân chủ, biết tôn trọng pháp luật. Bởi thế công việc nào họ làm cũng tương đối ngay thẳng hơn quan Nam triều, mà cá nhân họ cũng đứng đắn hơn những kẻ tự xưng học đạo thánh hiền. Cho nên, nếu độc giả thấy tôi khen những người Pháp, đừng tưởng tôi khen chính sách thực dân mà chỉ khen lề lối làm việc chuyên môn nhìn bằng con mắt của một quan lại Nam triều dưới thời bị đô hộ, chứ không phải bằng con mắt của viên chức ở chế độ dân chủ".

Khi về già sống trong chế độ độc tài (có lẽ vào thời Đệ nhất Cộng hoà), ông viết: "Nhiều người ngày nay yên chí là cứ độc tài ắt mọi việc xong xuôi cả. Độc tài mà không có nền hành chánh giỏi, tư pháp vững thì chỉ tạo nên bọn trộm cướp, các lực lượng đối kháng hùng mạnh mà thôi...".

Một quyển hồi ký hay, cho ta học hỏi được nhiều điều...



* Sách do Nhà Xuất Bản Trẻ ấn hành quý II - 2014. Quyển hồi ký có tựa "Khúc Tiêu Đồng", của viên quan có tên là Hà Ngại, ông sinh năm 1890 tại huyện Điện Bàn, Quảng Nam, mất năm 1976 tại Saigon. Ông xuất thân nhà nghèo nhưng hiếu học, đỗ Cử nhân năm 22 tuổi (khoa Nhâm Tý 1912 tại trường thi Thừa Thiên. Về Tây học ông tốt nghiệp trường Hậu Bổ do người Pháp lập. Ông đã làm quan ở nhiều tỉnh thuộc miền Trung, từ Nghệ An, Thanh Hoá, Quảng Trị, Thừa Thiên, cho đến Bình Định, Bình Thuận, Kontum..., cho đến năm 1945... Sau đó về dạy chữ Nho tại Huế, đến năm 1960 về Saigon và mất tại đây năm 1976.