Tên gọi của những nơi thờ tự theo tín ngưỡng dân gian.

Trong hệ thống tín ngưỡng dân gian Việt Nam ta thường thấy có những tên gọi như đình, đền, miếu (miễu), điện, phủ, dinh, am, đạo quán, hội quán... Tôi thử tìm hiểu tên gọi của những nơi này.

- Đình (Hán-Nôm 亭 ): ngôi nhà chung của thôn làng, có kiến trúc cổ truyền Việt Nam, là nơi thờ thần, Thành Hoàng và hội họp việc làng. Trong hệ thống làng xã Việt Nam, từ ngàn xưa ngôi đình đã có một vị trí quan trọng. Buổi đầu đình làng là trung tâm hành chính, văn hóa, là nơi thực hành các nghi lễ tín ngưỡng dân gian truyền thống, và sinh hoạt cộng đồng của cư dân một địa phương. Cho nên đình luôn được xây dựng tại vị trí thuận tiện trong làng, gắn liền với yếu tố phong thủy. Một hình ảnh đã đi vào tâm thức của người Việt là đình làng, cây đa, bến nước... Tại TP. HCM bây giờ còn khoảng 300 ngôi đình ở khắp các quận, huyện... Như đình Nam Chơn, Hòa Mỹ... (quận 1), đình Xuân Hòa, Ông Súng... (quận 3), đình Tân Kiểng... (quận 5), đình Bình Tiên... (quận 6), đình Phong Phú (quận 9), đình Chí Hòa... (quận 10), đình Phú Nhuận (quận Phú Nhuận), đình Bình Hòa... (quận Bình Thạnh).

Đình Chí Hòa - Quận 10, Saigon.

Đình làng Nam bộ thờ Bổn Cảnh Thành Hoàng (Thành là thành lũy, Hoàng là hào lũy), có 30 ngôi đình được sắc phong của triều đình, 26 sắc phong vào thời vua Tự Đức, 2 thời vua Minh Mạng, 1 thời vua Duy Tân và 1 vào thời vua Bảo Đại. Ở miền Nam chúng ta thường thấy đình thờ Chưởng cơ Nguyễn Hữu Cảnh với sắc phong Thượng đẳng thần. Ngoài ra đình còn thờ những thần thánh khác như Thần Nông, Ngũ Hành Nương Nương, Sơn Quân (thần Hổ), thần Xã Tắc, Thổ Công, Thổ Địa, Táo Quân... Đình Nam bộ cũng thờ những người có công với đất nước như Nguyễn Trung Trực, Trương Định...

Đình Thông Tây Hội Gò Vấp - Saigon.

Ngôi đình cổ nhất ở TP. HCM là đình Thông Tây Hội (quận Gò Vấp), được xây dựng vào khoảng năm 1679. Cúng lễ ở đình thường diễn ra vào những dịp lễ, như ngày vía của Thần, tết truyền thống, như tết Nguyên đán, tết Đoan ngọ (mùng 5 tháng 5 âm lịch), rằm Tháng 7, tết Trung thu...
- Đền (chữ Hán không có chữ đền, chữ Nôm  ): theo học giả Toan Ánh, đền là nơi thờ một anh quân, một vị anh hùng, hoặc hoặc một vị thần có công với đất nước. Như đền Đức Thánh Trần thờ Hưng Đạo Đại Vương, đền Hùng thờ các đời vua Hùng...

Tại TP. HCM có đền thờ Đức Thánh Trần, đền Hùng (quận 1 và nhiều quận khác)... Đền Cô Bơ (quận 2)... Đền Tranh Giang Vọng Từ thờ Quan lớn Tuần Tranh, Đền Sòng Sơn Vọng Từ thờ bà Chúa Liễu Hanh (quận 3)... Đền Vân Chàng thờ ông tổ nghề rèn (quận 10)... Đền Hai Bà Trưng thờ Hai Bà Trưng, Tam tòa Thánh Mẫu (quận Bình Thạnh)... Đền tưởng niệm các anh hùng, liệt sĩ trong 2 cuộc chiến chống Pháp và Mỹ (huyện Củ Chi)...

Đền thờ Đức Thánh Trần - Saigon.

- Miếu (Hán-Nôm 廟 ): miếu thường thờ thần, quỷ thần, ở miền Bắc còn gọi là nghè, ở Nam bộ còn gọi là miễu, miếu thường có quy mô nhỏ hơn đền. Ở miền Bắc nếu đình luôn được xây dựng nơi trung tâm làng xã, thì miếu thường được xây dựng ở vị trí hẻo lánh, yên tĩnh. Miếu Sơn Thần thờ thần núi, miếu Hà Bá thờ thần sông... Tại TP. HCM Lăng Ông Bà Chiểu thờ tả quân Lê Văn Duyệt có tên là Thượng Công Miếu, Ngũ Hành miếu thờ Ngũ Hành Nương Nương có tại rất nhiều nơi, miếu thờ Cửu Thiên Huyền Nữ (Phật Mẫu ở tầng trời thứ chín trong chín tầng trời), miếu Bà Thiên Hậu với tên gọi Hội quán (Hội quán Hà Chương ở quận 5 thờ Bà Thiên Hậu, người dân thường gọi là chùa Bà, chùa Tàu...), Nhị phủ miếu thờ ông Bổn (Phước Đức Chánh Thần (quận 5)...

Tam quan lăng Ông thờ Tả quân Lê Văn Duyệt tại Saigon với tên gọi Thượng Công Miếu.

Ở miền Nam có ngôi miếu thờ Bà nổi tiếng thờ Bà Chúa Xứ - Châu Đốc... Và khắp miền Nam, hay ngay tại Saigon, trên đường phố nơi góc ngã ba, ngã tư đông đúc cũng hay thấy những tran thờ rất nhỏ để sát mặt đất cũng được gọi là miếu, thờ những cô hồn uổng tử dọc đường...

Tại TP. HCM có khoảng trên 500 ngôi đền miếu ở khắp các quận huyện.

- Điện (Hán-Nôm 殿 ): nơi thờ thần thánh. Điện và phủ thường để chỉ những nơi thờ của Đạo Mẫu. Ở Huế có điện Hòn Chén trên sông Hương thờ Thiên Y A NA thuộc hệ thống đạo Mẫu. TP. HCM có điện Ngọc Hoàng tại quận 1, là nơi thờ của người Hoa theo Minh sư có nguồn gốc từ Trung Hoa , là một tông phái của Phật giáo chủ trương "Tam giáo đồng nguyên" Phật - Nho - Lão.

Điện Ngọc Hoàng - Quận 1, Saigon.

- Phủ (Hán-Nôm 府 ): trong đạo Mẫu thường thấy các thánh mẫu, ông hoàng... được thờ ở phủ, như phủ Dầy (Giầy, Giày) ở Nam Định thờ bà Chúa Liễu Hạnh, phủ Tây Hồ ở Hà Nội cũng thờ Liễu Hạnh Công chúa...

Phủ Tây Hồ - Hà Nội.

- Am (Hán-Nôm 庵 ): có kiến trúc và quy mô nhỏ thờ thần, Phật.

Một am thờ Thần ở Huế.

- Dinh (Hán-Nôm 營 ): có lẽ từ dinh để chỉ môt nơi thờ phượng theo tín ngưỡng dân gian phổ biến ở phía Nam hơn các nơi khác, như dinh Thày Thím ở La Gi - Bình Thuận, dinh Cô ở Long Hải - Bà Rịa Vũng Tàu, dinh Cậu ở Phú Quốc thờ Cậu Tài, Cậu Quý, Chúa Ngọc Nương Nương (Thiên Y A NA). Theo truyền thuyết Cậu Tài, Cậu Quý là Nhị vị Công tử con trai của bà Chúa Ngọc, là những vị thần bảo hộ ngư dân...

Dinh Thày Thím - Bình Thuận.

- Hội quán: Những ngôi miếu thờ thần thánh của người Hoa tại TP. HCM được gọi là Hội quán (ngày xưa từ Đạo quán để chỉ những nơi thờ phượng của Đạo giáo). Người Việt thường gọi những Hội quán này là chùa Tàu, chùa Bà (thờ Thiên Hậu Thánh Mẫu), hoặc chùa Ông (thờ Quan Công, Ông Bổn). Chức năng xưa kia của Hội quán vừa là trụ sở của một bang (bang Phúc Kiến, Quảng Đông, Hải Nam...), vừa là nơi tín ngưỡng. Ở Saigon khu vực quận 5 có nhiều Hội quán như Hội quán Hà Chương của người Hoa gốc Phúc Kiến thờ bà Thiên Hậu, Hội quán Nghĩa An của người Triều Châu (còn gọi là người Tiều) thờ Quan Thánh Đế Quân (Quan Công)...

Lễ cúng Bà Thiên Hậu nơi một Hội quán của người Hoa ở quận 5 - Saigon.

Tham khảo:

- Đại Nam Quấc âm Tự vị, Hùinh Tịnh Paulus Của, Tome I - Saigon 1895.
- Việt Nam Tự điển, Hội Khai Trí Tiến Đức - Hanoi 1931.
- Từ điển Tiếng Việt, Hoàng Phê chủ biên, TT Từ điển học - 1997.
- Làng xóm Việt Nam, Toan Ánh, NXB TP. HCM - 1999.
- Một số cơ sở Tín ngưỡng Dân gian tại TP. HCM, nhiều tác giả, Sở văn hóa & Thông tin - 2002.
- Đình miếu & Lễ hội dân gian miền Nam, Sơn Nam, NXBTrẻ - 2004.
- Hình ảnh được sử dụng từ Internet.