Cây Kơ nia.

Cây Kơ nia. Ảnh Internet.

Đầu năm bạn Marguerite đi chơi Tây nguyên, post bên nhà bạn bài viết về Kontum, với Nhà thờ gỗ, Cầu treo, nhà rông làng Thượng, dòng sông Dakbla... những cô bé thiểu số  địu em trước ngực hay sau lưng lấm lem... làm tôi nhớ lại một thời giang hồ ở đó trước năm 1975. Bác Bu vào comment nhắc thêm cây  Kơ nia, một loại cổ thụ đặc trưng của vùng Tây nguyên, ngày xưa có khá nhiều thế mà nay đã có trong sách đỏ.

Kơ nia là tiếng địa phương của người Thiểu số Tây nguyên, loại cây đã được đưa vào thơ, nhạc. Từ điển Bách khoa Việt Nam cho biết, tên khoa học của cây Kơ nia là Iwingia malayana, là loại cây gỗ thường xanh thuộc họ Thanh thất (Simaroubaceae), gỗ cây Kơ nia rất cứng nhưng lại dễ bị mối mục, nên không được ưa chuộng trong xây dựng, hay đóng vật dụng bàn ghế. Nhưng gỗ Kơ nia hầm cho loại than tốt, nên bị khai thác quá mức. Cây cao khoảng 15 - 30m, đường kính thân khoảng 40 - 60cm, gốc cây thường có múi, tán lá rậm hình trứng màu sẫm. Cây có hoa nhỏ màu trắng mọc thành chùm ở nách lá. Quả khi chín có màu vàng ăn được, trong quả có một hạt to. Cây mọc rải rác trong rừng, chịu hạn tốt, có sức sống mãnh liệt, trong chiến tranh sống sót được với chất khai quang.

Cây Kơ nia phân bổ từ Quảng Nam đến một số tỉnh vùng Nam bộ, trước đây mọc nhiều ở vùng Sa Thầy, Buôn Mê Thuột, nay chỉ còn rất ít. Cây Kơ nia còn thấy ở Phú Quốc, Côn đảo.

Quả của cây Kơ nia. Ảnh Internet.

Trên một số thông tin trên mạng, ngoài tên Kơ nia của người dân tộc thiểu số thì người Kinh gọi cây này là "cây cầy", quả còn được dùng ép lấy dầu thắp đèn. Người Thiểu số Tây nguyên coi đây là loại cây linh thiêng, nhất là cây lâu năm đã trở thành cổ thụ, họ tin rằng có thần linh trú ngụ ở đó (có lẽ như cây đa, cây gạo ở làng đối với người Việt). Đại Nam Quấc âm tự vị viết về "cây cầy" như sau:

- Cầy: tên cây (ngoài những nghĩa khác như tên con vật...).

- Cây cầy: thứ cây có mủ trắng trắng người ta hay dùng mà làm đèn.

- Đèn cầy: đèn làm bằng mủ cây cầy.

Những ngọn đèn cầy trong một ngôi chùa Tàu. Ảnh PNH.

Có lẽ ai trong chúng ta thuở nhỏ không từng chơi trò rước đèn trong dịp tết Trung thu, trong mỗi một cái đèn lồng hình con thỏ, con cá, con bướm, hay tàu bay, tàu thủy, tàu bò... được phất bằng giấy bóng kiếng xanh, đỏ, thắp sáng lung linh bằng một ngọn đèn, mà bọn trẻ con miền Bắc như tôi gọi là cây nến, nhưng đám trẻ miền Nam trong xóm chơi cùng gọi là cây đèn cầy.

Cây nến hay cây đèn cầy có rất nhiều cỡ to nhỏ khác nhau, trong một ngôi chùa ở Sóc Trăng tôi thấy có cặp đèn cầy nặng cả tạ, nhưng loại để thắp trong chiếc đèn lồng con nít chơi thì nhỏ như chiếc đũa, dài khoảng mười phân, ở giữa có sợi bấc khi đốt thắp sáng chiếc đèn lồng của bọn nhóc như ta thấy, cây nến hay cây đèn cầy bây giờ có nhiều màu sắc được làm bằng chất parafin có nguồn gốc từ dầu mỏ. Những cây nến ngày xưa ở châu Âu được gọi là bạch lạp, thường được sử dụng trong việc thắp sáng trong các lâu đài trên những giá cắm rất đẹp, hoặc thắp trên bàn thờ trong những ngôi nhà thờ, nếu bạch lạp được làm bằng sáp ong màu trắng ngà, thì cây đèn cầy dân gian ở xứ ta lại được làm từ mủ của cây cầy.

Lan man theo dấu tích của những tên gọi nhiều khi cũng thấy thú vị.



Tham khào:

- Từ điển Bách khoa Việt Nam, nhiều tác giả, NXB Từ điển Bách Khoa-2007.

- Đại Nam Quấc âm tự vị, Huình Tịnh Paulus Của, Saigon 1895-1896.