Chuyện Táo quân.

Tranh dân gian Táo quân gồm hai ông một bà.

Ngày mai là hăm ba tháng Chạp, đưa Ông Táo về trời, để báo cáo với Ngọc Hoàng Thượng Đế chuyện năm vừa qua trong nhà của gia chủ, tục lệ cha ông là như thế từ bao nhiêu đời nay. Ông Táo, với chức danh "Đông trù Tư mệnh Táo phủ Thần quân", là Thần bếp, cũng còn được gọi là "Nhất gia chi chủ", nghĩa là ông chủ đứng đầu trong những gia thần, nhưng thực ra là một bộ ba, gồm đến hai ông mà chỉ có một bà. Ông Táo xứ Ta về truyền thuyết cũng có khác Ông Táo xứ Tàu. Theo truyền thuyết Ông Táo xứ Ta là một bộ ba gồm Thị Nhi, Trọng Cao, và Phạm Lang, đây là một chuyện tình éo le (tôi không chép ra đây vì có lẽ ai cũng đã rõ), kiểu như sự tích Trầu cau vậy.

Bộ ba, số 3, theo như người mình là con số "thiêng", một con số cơ bản, dân gian hay nói những câu có số 3 trong đó, chẳng hạn "quá tam ba bận", "ba chìm bảy nổi", "ba chân bốn cẳng", "ba cọc ba đồng", "ba đầu sáu tay", "ba mặt một lời", "ba que xỏ lá", "ba sinh hương lửa"... Sự tích Ông Táo gồm hai ông một bà này không rõ có liên quan gì đến con số 3, và đến ba ông đầu rau trong bếp của người dân ngày xưa không?

Ba ông đầu rau để kê nồi niêu đun bếp ngày xưa. Ảnh Internet.

Như chúng ta đã biết, ngày xưa chưa có bếp gas, bếp đện, hay bếp hồng ngoại, bếp từ... người ta còn nấu nướng bằng than, củi, rơm, rạ... Việc nấu nướng của con người rất đơn giản, chỉ việc kê ba hòn đá lên, thế là bắc lên cái nồi đồng, nồi đất mà nấu. Ba hòn đá này được gọi là ba ông đầu rau, sau này có cái kiềng ba chân bằng sắt để nồi niêu lên, sau nữa là đến ông táo, cà ràng được làm từ đất sét.

Nấu bếp bằng cái kiềng sắt 3 chân. Ảnh Internet.

Tại sao ông đầu rau chỉ có ba điểm tựa chứ không phải bốn, hay năm? Một vật như cái nồi, cái ấm nấu trên bếp, thì ba điểm tựa là vững vàng nhất, cũng như cái "thế chân vạc" vậy, cái vạc đồng cũng chỉ có ba chân. Trong một đất nước văn minh ta thấy có "tam quyền phân lập" điều hành đất nước, Hành pháp, Lập pháp và Tư pháp, thế là đủ. Trong Thiên Chúa giáo chúng ta thấy có Ba ngôi (Cha - Con - Thánh Thần). Trong đạo Phật ta có Tam Thế Phật gồm Phật của ba thời (Quá khứ, Hiện tại, Vị lai). Đạo Bà La Môn cũng thờ ba vị thần chính là Brahma (thần Sáng Tạo), Vishnu (thần Bảo Hộ), Shiva (thần Hủy Diệt).., thêm nữa chắc rối.

Cà ràng bằng đất để nấu nướng được sử dụng ở miền Tây sông nước Nam bộ, chổ để kê chiếc nồi đất cũng chỉ có ba điểm tựa.

Trong tục cúng tiễn đưa Ông Táo ta thấy không thể thiếu được Cá chép, là phương tiện di chuyển của Ông Táo khi về chầu Ngọc Hoàng Thượng Đế. Tại sao lại là Cá chép chứ không phải là một con vật  nào khác? Bởi lẽ Cá chép là con vật đã qua được ba kỳ thi vượt Vũ môn hóa thành rồng của nhà trời năm xưa, cho nên chỉ có Cá chép mới có thể đưa được Ông Táo bay về trời.

Tranh vẽ cá chép vượt Vũ môn.

Trên đây là câu chuyện Ông Táo và Cá chép trong ngày hăm ba tháng Chạp, nhắc chuyện Ông Táo là nhắc đến chuyện bếp lửa. Từ ngàn xưa, khi con người tìm ra cách nấu chín thức ăn bằng lửa, cũng là lúc bếp lửa ra đời. Ở bất cứ một dân tộc nào thì bếp lửa cũng là nơi quan trọng nhất của một gia đình, bếp lửa luôn tượng trưng cho gia đình. Trong một ngôi nhà mà bếp lửa lúc nào cũng lạnh tanh, thì ngôi nhà đó không phải là một gia đình. Tôi đã có những ngày tháng năm xưa ở trong một buôn Thượng trên cao nguyên, bếp lửa là trung tâm gia đình của họ. Gian bếp trong ngôi nhà sàn của họ tuy rất đơn giản, nhưng luôn đỏ lửa suốt cả ngày lẫn đêm, bếp lửa luôn mang đến cho con người sự tin tưởng, no đủ và ấm áp.

Bếp lửa trong một ngôi nhà sàn Tây nguyên. Ảnh Internet.

Người ta cũng thường hay nói đến một từ khác là bếp núc. bếp lửa thì dễ hiểu nhưng tại sao lại là bếp núc? Chữ "núc" ở đây có nghĩa không? Tôi thử tra những quyển từ điển xưa như Đại Nam Quấc âm Tự vị của Hùinh Tịnh Paulus Của thấy giải nghĩa: 

Núc: Đồ đắp bằng đất thường làm ra ba hòn, có thể mà bắc nồi nấu ăn. 

Một quyển từ điển khác là Việt Nam Tự điển của Hội Khai Trí Tiến Đức giải thích: 

Núc: Hòn đồ rau để bắc nồi.

Như vậy thì chữ núc trong bếp núc để chỉ ba hòn đầu rau (Việt Nam Tự điển của Hội Khai Trí Tiến Đức gọi là đồ rau), chính là cái bếp lửa ngày xưa.

Trong một entry cũ, anh bạn trẻ Huy Trường có nói ngôi làng quê quán của bạn ấy là làng Dị Nậu,  xưa thuộc huyện Thạch Thất, tỉnh Sơn Tây, nay thuộc Hà Nội, tên Nôm của làng này là làng Núc (Kẻ Núc). Không biết chữ Núc này có liên quan gì đến ba ông đầu rau không?