Học làm người (2).

Học giả Nguyễn Hiến Lê mất đến nay đã được đúng 30 năm, ông mất ngày 22-12-1984, sắp kỷ niệm 30 năm ngày mất của ông. Ông sinh năm 1912 tại Sơn Tây - Bắc Việt, mất năm 1984 thọ 72 tuổi.

Một lần đọc quyển Hồi ký* của ông, trong sách có hình chụp ông và phu nhân đứng trước nhà vào năm 1983, và một quyển bạn văn viết về ông** tôi mới hay chỗ tôi đang ở hiện nay là hàng xóm với ông khi ông còn sống, ông đã ở đây một thời gian khá dài từ trước năm 1975 cho tới khi ông mất vào tháng 12 năm 1984, đến năm 1995 thì tôi về ở trong khu nhà đối diện với khu nhà nơi ông đã từng ở. Đây cũng là nơi đặt nhà xuất bản do ông sáng lập mang tên ông tại số 12/3C Kỳ Đồng, Q3, TP HCM. Căn nhà đó nay vẫn còn giữ nguyên kiến trúc như thế, nhưng không rõ do ai đang ở.

Mấy tháng trước tôi có đọc được một bài trên báo mạng có tin học giả Hoàng Xuân Việt đã từ trần (tháng 7-2014). Vậy là cả ba người trước năm 1975 viết trong Tủ sách Học làm người (tiếng Pháp Culture humaine) nay đã không còn nữa. Học giả Nguyễn Hiến Lê mất năm 1984, Nguyễn Duy Cần mất năm 1998, và Hoàng Xuân Việt mất tháng 7 năm 2014. Trong ba học giả trên thì Hoàng Xuân Việt viết nhiều nhất, theo trang mạng Wikipedia ông viết đến 373 đầu sách trong nhiều lĩnh vực. Sách của học giả Hoàng Xuân Việt bao gồm loại sách học làm người, lịch sử, triết học, văn hóa - xã hội - tôn giáo, khoa học, từ điển, và cả thơ... Kế đến là học giả Nguyễn Hiến Lê viết khoảng trên 100 đầu sách (theo quyển Nguyễn Hiến Lê - Cuộc đời & Tác phẩm của nhà văn Châu Hải Kỳ thì ông Nguyễn Hiến Lê viết trên 120 nhan đề với trên 160 cuốn sách). Tôi có được khoảng 1/3 số sách của ông (khoảng 50 quyển, trong đó tôi còn giữ được quyển Chiến Quốc Sách mua từ trước năm 1975, cùng với quyển Sử ký Tư Mã Thiên, nhưng quyển sau đã mất). Đối với học giả Nguyễn Duy Cần có 30 đầu sách viết về đủ thể loại (theo thống kê chưa đầy đủ trên trang Wikipedia).

Nhưng có một điều khá đặc biệt, cũng theo nhà văn Châu Hải Kỳ trong sách viết về học giả Nguyễn Hiến Lê, ông cho biết ông Nguyễn Hiến Lê viết nhiều sách về Khổng, Lão, về tư tưởng triết học phương Đông nhưng ông không hề viết một quyển sách nào về đạo Phật hay về Đức Phật Thích Ca. Nhà văn Châu Hải Kỳ trích dẫn ông Lê Ngộ Châu (người trông coi tờ Bách Khoa Thời Đại từ năm 1962 cho đến năm 1975, một tạp chí đứng đắn ở miền Nam), và là một người bạn thân thiết với ông Nguyễn Hiến Lê. Ông Lê Ngộ Châu đã nhiều lần gợi ý cho ông Nguyễn Hiến Lê viết một cuốn sách về đạo Phật "nhưng ông Lê tránh né". Ông Châu có lưu ý một điều nữa là "thường thường sách nào ai tặng, ông Lê đều đọc qua và có ghi bút chì nhận xét của ông ở trang đầu hay trang cuối. Chỉ có cuốn Phật học tinh hoa của ông Nguyễn Duy Cần là không thấy có bút tích của ông, có thể là ông không đọc". Cả việc tang ma của ông, ông cũng dặn dò người nhà đừng mời nhà sư đến tụng niệm. Một học giả uyên bác, viết rất nhiều như ông mà không viết về đạo Phật thì thật lạ.

Đọc Hồi ký của học giả Nguyễn Hiến Lê, tôi thấy đa số những nhà văn, học giả nổi tiếng ở miền Nam trước năm 1975 đều là bạn bè thân thiết với ông, như thi sĩ Đông Hồ, các ông Giản Chi, Võ Phiến, Nguyễn Hữu Ngư (Nguyễn Ngu Í), Hư Chu, Quách Tấn, nữ sĩ Tương Phố, Vi Huyển Đắc (chuyên về kịch), Châu Hải Kỳ, Lê Ngọc Trụ (người đã viết bộ Việt ngữ chánh tả tự vị và Tự vị ngữ nguyên Việt Nam rất có giá trị mà bây giờ không sao kiếm lại được, cũng không thấy tái bản), Vương Hồng Sển (ông có viết quyển Tự vị tiếng nói miền Nam, nhưng khi in năm 1994 thì thành ra Tự vị tiếng Việt miền Nam, khiến ông kêu trời), Bình Nguyên Lộc người viết quyển Nguồn gốc Mã Lai của dân tộc Việt, Nguyễn Đức Sơn, nhà thơ lập dị, thơ ông có câu "Nếu không có quỷ ma/ Khó bề thấy được Phật", sau năm 1975 ông đã lên Bảo Lộc trồng rừng, sống cuộc sống thiên nhiên nơi trang trại của nhà Lá Bối, nhà văn Toan Ánh, người có đam mê ghi chép phong tục Việt Nam, đã xuất bản nhiều sách về đề tài này...

Sau khi đất nước thống nhất vào tháng 4 năm 1975, học giả Nguyễn Hiến Lê viết trong Hồi ký tháng 6 năm ấy GS. Nguyễn Kim Thản khi ấy là Viện trưởng Viện Ngôn ngữ học Hà Nội có ghé thăm ông. Cuối năm 1975 thì nhà văn Nguyễn Đổng Chi cũng đến tìm, cùng thời gian ấy có GS. Đào Duy Anh tìm đến nhà ông và có lẽ đối với các nhà văn, học giả miền Bắc lúc bấy giờ, ông tri kỷ nhất với học giả Đào Duy Anh. Lần đầu gặp chính ông nhưng ông Đào Duy Anh không giới thiệu, thấy người lạ ông nói ông Nguyễn Hiến Lê không có nhà, lần thứ nhì GS. Đào Duy Anh đến xưng danh và ông Nguyễn Hiến Lê đã tiếp ngay. GS. Đào Duy Anh tặng ông Nguyễn Hiến Lê quyển Từ điển truyện Kiều, quyển từ điển này mới được xuất bản năm 1974, ông Nguyễn Hiến Lê tặng lại cho GS. ít quyển sách của ông viết. Về quyển Từ điển truyện Kiều học giả Nguyễn Hiến Lê nhận thấy sách được soạn rất công phu, và ông cho biết thêm sách của GS. Đào Duy Anh lúc ấy phải nhờ  đến thủ tướng Phạm Văn Đồng can thiệp mới được in, và chỉ trong thời gian ngắn mấy tháng đã bán hết. Một lần khác vào năm 1978 GS. Đào Duy Anh có vào Saigon lần nữa gặp ông, học giả Nguyễn Hiến Lê viết trong hồi ký: "Ông (GS. Đào Duy Anh) ngại rằng hai ba chục năm nữa, kinh tế vẫn chưa tiến được, và xã hội chủ nghĩa vài trăm năm nữa cũng chưa xây dựng xong, mình sẽ bị phương Tây bỏ lùi lại sau rất xa nếu không có sự thay đổi mạnh mẽ". Câu này cho thấy GS. Đào Duy Anh không những giỏi về lịch sử, văn chương, mà còn là một người nhìn xa trông rộng về thời cuộc.

Trong Hồi ký, học giả Nguyễn Hiến Lê viết GS. Hoàng Phê có ghé thăm ông, khi ấy GS. Hoàng Phê là người chủ biên tập A-C bộ Từ điển tiếng Việt phổ thông của Ủy ban khoa học xã hội Việt Nam (Hà Nội-1975). Học giả Nguyễn Hiến Lê đã trao đổi những lỗi vô lý trong tập đầu của quyển từ điển này, như ông viết trong Hồi ký, "Có những lỗi rất nặng như từ cọng, biến thể ngữ âm của cộng, mà Ban biên tập gọi là "tiếng địa phương" thì sai lầm quá. Cọng chỉ là một cách phát âm sai của người Nam, cũng như cây cau, họ phát âm là cây cao, như con tôi họ phát âm là coong tui v.v... không thể gọi là tiếng địa phương được.

Học giả Nguyễn Hiến Lê là một người rất độc lập trong cuộc sống cũng như trong sáng tác văn học. Khi sinh thời để không bị phụ thuộc vào người khác trong việc xuất bản sách, ông đã lập một nhà xuất bản mang tên ông, và ông chỉ chuyên xuất bản sách của mình. Năm 1973 ông đã được chính quyền miền Nam lúc bấy giờ tặng giải thưởng văn học***, giải thưởng trị giá một triệu đồng thời ấy là rất lớn (vàng khi ấy có bốn mươi ngàn đồng một lượng), nhưng ông đã từ chối. Ông từ chối giải thưởng không phải vì lý do chính trị, mà chỉ vì muốn giữ cái độc lập của mình.

Sau năm 1975, ông viết trong Hồi ký chính quyền lúc bấy giờ coi ông như nhân sĩ, đề nghị trợ cấp cho ông mỗi tháng 60 đồng, tương đương với mức lương cán bộ khá khá, và giới thiệu cho ông được điều trị bệnh ở bệnh viện Thống Nhất, ông đã từ chối. Học giả Đào Duy Anh biết chuyện có hỏi, ông trả lời: "Tôi có công gì với cách mạng đâu mà vô đó nằm? Hưởng một ân huệ mình không đáng hưởng, tôi cho không phải phúc. Vô đó người ta gọi tôi là đồng chí tôi sẽ mắc cỡ chịu sao nổi? Tôi chỉ mong được sống yên ổn, không ai nhắc tới tôi, không ai nhớ tên tôi nữa".

Không phải chỉ những gì đã viết trong sách, nhân cách của học giả Nguyễn Hiến Lê xứng đáng là một quyển sách học làm người để lại cho hậu thế. Khi ông mất học giả Vương Hồng Sển có đến viếng và viết: "Trong buổi đến nhà điếu tang, thấy ghi mấy chữ "miễn lạy", đó theo tôi tưởng, có lẽ là lòng trong sạch của người quá vãng muốn vậy, chớ theo tôi hiểu, lễ lạy là một cách tỏ lòng với nhau, người Nhựt vẫn giữ lạy và hai lạy của tôi là một cách tỏ lòng, và xin nhắc từ ngày song thân quá cố, tôi chưa lạy ai khác".

Như đã biết, ông mất ngày 22- 12-1984 tại Saigon, sau khi hỏa thiêu, di cốt của ông được đặt tại Long Xuyên, nơi khuôn viên nhà, quê quán người vợ thứ hai của ông (bà Nguyễn Thị Liệp). Năm 1999 bà Liệp mất, được an táng nơi chùa Phước Ân, huyện Lấp Vò, tỉnh Đồng Tháp. Tro cốt của ông cũng được di dời về đặt bên cạnh bà.




Ghi chú:

* Hồi ký của học giả Nguyễn Hiến Lê được tái bản nhiều lần, nhà xuất bản Văn Học xuất bản lần đầu vào năm 1992, tái bản các năm 1993, 1994, 1997, 2006, 2008, 2009, 2011. Nhà xuất bản Văn Nghệ TP HCM xuất bản vào năm 2001.

** Quyển "Nguyễn Hiến Lê - Cuộc đời & Tác phẩm", sách của nhà văn Châu Hải Kỳ, NXB Văn Học - 2007".

*** Giải thưởng văn học lúc bấy giờ mang tên Giải Tuyên dương sự nghiệp Văn học, Nghệ thuật (năm 1973) do Phủ Quốc Vụ Khanh Đặc trách Văn Hóa tổ chức. Sau khi học giả Nguyễn Hiến Lê từ chối, giải thưởng về mảng học thuật được trao cho học giả Nguyễn Duy Cần.

Tham khảo:

- Sách nơi ghi chú.
- Trang mạng Wikipedia.