Tra từ sách (2).

                                Những cô gái Mường. Ảnh Internet.

Entry trước tôi có nói về từ mắt mỏ, có nghĩa là đắt đỏ. Sau khi tra sách thì thấy trong nhiều quyển từ điển, nhất là những quyển từ điển cũ đều viết là mắt mỏ, chứ không phải là mắc mỏ, như chúng ta thường hay gặp trong ngôn ngữ và sách báo bây giờ, và mắc mỏ được sách giải thích là từ láy.

Ông bạn Bulukhin vào comment cho biết theo học giả Phan Ngọc thì từ MỎ là một phần của tính đối xứng trong tiếng Việt, chẳng hạn trong gà qué, chó má, đắt đỏ... Còn bạn Anna Nguyen thì đoán chừng đó là từ mắc, mắc mỏ chứ không phải là mắt, mắt mỏ, vì từ mắt là nói về con mắt để nhìn, và bạn nói "có thể sách trước đây viết chưa chuẩn, vì chữ quốc ngữ đang thời kỳ mới phát triển, sau này người ta hiệu chỉnh lại".

Tuy tôi không nghĩ là trước đây sách viết mắt là chưa chuẩn, nhưng ý kiến của bạn Anna Nguyen cũng rất đáng chú ý. Tôi chợt nhớ đến quyển từ điển Mường-Việt* mà mình có. Như các bạn đã biết, trong 54 dân tộc Việt Nam thì người Việt và người Mường được xếp vào nhóm ngôn ngữ Việt-Mường (gồm các tộc người Chứt, Mường, Thổ, Việt), và người Mường được xem là người Việt cổ. Ngôn ngữ của người Mường và người Việt có nhiều từ rất giống nhau, thí dụ như tiếng còm (gầy, miền Nam nói là ốm), con (con cái), công (chim công), kiển (con kiến), kinh (kinh sách), kinh đô (kinh đô, kinh thành), lẫn (lẫn lộn), lẩn áp (lấn áp), lấn quấn (lẩn quẩn), đao kiểm (đao kiếm), đân (dân), đân đen (dân đen), kèo nài (kèo nài)... Chữ nghiêng là tiếng Mường..., và rất nhiều từ ngữ giống nhau nữa...

Khá may mắn trong ngôn ngữ của người Mường nơi quyển từ điển Mường-Việt có những từ ngữ liên quan đến điều tôi muốn tìm. Trước hết là chữ Măt (không có dấu sắc) có 2 nghĩa, nghĩa thứ nhất là con mắt, nghĩa thứ nhì là khuôn mặt. Còn chữ Mắt cũng có 2 nghĩa, nghĩa thứ nhất là biết (chăng mắt/ không biết), nghĩa thứ nhì chính là đắt (đắt rẻ). Trong ngôn ngữ của người Mường cũng có cụm từ mắt mó (mó với dấu sắc), tương đương với từ mắt mỏ có nghĩa là đắt đỏ của người Việt. Nhưng trong tiếng Mường thì từ mó trong mắt mó cũng có nghĩa là đắt, chứ không phải là "trợ từ" như Đại nam Quấc Âm Tự Vị, hay là "từ láy" như Từ điển từ láy tôi đã trích dẫn ở entry trước. Từ điển tiếng Mường cũng trích dẫn một câu tiếng Mường liên quan như sau "pảinh mắt, pảinh mó chăng cỏ ngay mua" (bán đắt quá chẳng có ai mua).

Người ta nói tiếng Việt rất phong phú, thì đúng là như thế, mèo mun, chó mực, ngựa ô... cũng là để nói về những con vật có màu đen, nhưng tiếng Việt xem ra cũng khá... rối. Chỉ với một từ mắc, mắt, khi tra tìm đã thấy... mệt, nhưng nếu có chút thời giờ và tài liệu tìm được ngọn nguồn của chữ nghĩa, kể cũng thú vị.

Nhân tiện tôi thử tra thêm mấy từ ông bạn Bulukhin đã nói, như gà qué, chó má... xem sao? Gà và chó thì chúng ta đã biết là con gì rồi, còn qué và má? Nói chung những từ điển được soạn gần đây thì không thấy nói đến 2 từ qué, má, nhưng những từ điển tiếng Việt xưa như Đại Nam Quấc Âm Tự Vị, của Hội Khai Trí Tiến Đức, Thanh Nghị, Ban Tu Thư Khai Trí... đều giảng nghĩa qué là con chồn, còn má cũng có nghĩa là con chó...


* Từ điển Mường-Việt, Nguyễn Văn Khang (chủ biên) - Bùi Chỉ - Hoàng Văn Hành, Trung Tâm Khoa Học Xã Hội Và Nhân Văn Quốc Gia - Viện Ngôn Ngữ Học - Nhà xuất bản văn Hóa Dân Tộc Hà Nội xuất bản năm 2002.