Những cái tên.

                                                      Chợ Bến Thành xưa. Ảnh Internet.

Ra giêng ngày rộng tháng dài, tôi có thời giờ lai rai đọc lại mấy quyển sách cũ (đọc sách mà lai rai, cứ như dân nhậu). Trong một quyển sách viết về Saigon, Gia Định xưa tôi đọc được như thế này (quyển sách này được xuất bản ở Saigon năm 1973, sau năm 75 được tái bản nhiều lần):

"Bà Chiểu, là địa danh chỉ tỉnh lỵ Gia Định. Có người cho rằng Bà Chiểu là một trong 5 bà vợ của vị lãnh binh đã xây cái cầu Ông Lãnh. Theo phương pháp kinh tế tự túc mà những vị đa thê thời xưa thường áp dụng, vị lãnh binh này đã lập 5 cái chợ, giao cho mỗi bà cai quản một cái.
Bà Hạt (Sài Gòn), Bà Quẹo (thuộc Tân Bình), Bà Chiểu (Gia Định), Bà Hom (Bình Chánh), và Bà Điểm (thuộc Hốc Môn)".

Chuyện này không biết thực hư ra sao?, nhưng tôi cũng có nghe nói như thế, có khi thay một trong những bà kể trên là "Bà Rịa".

Trong một quyển sách khác, quyển Sài Gòn năm xưa, của học giả Vương Hồng Sển, có đoạn viết về vấn đề trên như sau (quyển sách này năm 1968 đã được Nhà sách Khai Trí tái bản lần thứ 2, sau năm 75 cũng đã tái bản thêm nhiều lần nữa):

"Tiện đây tôi yêu cầu các học giả nên thận trọng lời diễn luận chẳng khá làm tàng bịa đặt tên "nhà thương Đầm Đất" (như trong một tờ tạp chí kia), trong lúc dưỡng đường Grall được cất xây trên một đồn đất thật sự, ai ai cũng rõ biết, và cũng không nên vì thấy gần Sài Gòn có những chợ: "Ông Lãnh", "Bà Chiểu", Bà Điểm", "Bà Hom", "Bà Rịa", "Bà Đen" rồi đề quyết Năm Bà vốn là thê thiếp ông Lãnh binh nọ. Tột chết đa! Tuy người mất rồi không nói được, chớ còn người cố cựu nữa chi?".

Như chúng ta đã biết, ở trên là những tên gọi, những địa danh một số nơi, là tên cầu, tên chợ... Ông Lãnh là tên một cây cầu bắc qua rạch Bến Nghé, từ quận 1 sang quận 4, cũng là tên một ngôi chợ kế đó. Trước đây là một ngôi chợ lớn, thuộc loại chợ đầu mối chuyên buôn bán nông, thổ sản, sau do mở đường làm thêm cầu, chỉnh trang đô thị nên chợ đã bị thu hẹp. Lãnh chỉ là chức vụ Lãnh binh của ông, còn có một tên gọi, một địa danh nữa về ông, là con đường Lãnh Binh Thăng ở quận 11, chức vụ và tên của ông kèm theo.

Sách vở chép về ông như sau: Ông Lãnh Binh Thăng tên là Nguyễn Ngọc Thăng, quê ở Giồng Trôm, tỉnh Bến Tre, sống dưới triều Tự Đức vào thời Pháp đánh chiếm Nam kỳ. Ông đã từng tham gia các trận đánh ở đồn Cây Mai, đồn Thủ Thiêm, và vùng phụ cận khi quân Pháp chiếm thành Gia Định. Ông nổi tiếng với chiến dịch Mù U gây tổn thất nặng cho địch. Về sau ông phối hợp lực lượng của ông với nghĩa quân Trương Định ở Gò Công tiếp tục chống Pháp. Ngày 15-5 âm lịch năm 1867 ông tử trận ở Gò Công và được đưa về an táng tại quê nhà. Hiện ông được thờ với vị Thành Hoàng và đức Trần Hưng Đạo ở đình Nhơn Hòa đường Cô Giang quận 1 (ngôi đình này gần cầu và chợ mang tên ông).

Còn những địa danh là chợ, chẳng hạn như chợ Bà Hạt, Bà Quẹo, Bà Chiểu, Bà Hom, Bà Điểm, Bà Rịa... mà có sách đã gán cho các bà này là những bà vợ của ông Lãnh, sách vở có chép, đại khái: Bà Hạt, Bà Điểm, Bà Chiểu có lẽ là các bà thoạt tiên buôn bán tại các chợ này, sau lấy tên đặt cho chợ, như chợ Bà Hoa ở khu Ngã tư Bảy Hiền quận Tân Bình, rồi có khi từ chợ đặt thành tên cho con đường. Còn địa danh Bà Rịa, là một tên gọi từ thời... cố hỷ nào, trong Gia Định Thành Thông Chí có nói đến, còn gọi là Bà Lị (có sách chép là Bà Địa), là một nước xưa thuộc Phù Nam, Chân Lạp... Nếu mà có là một bà nào có tên gọi như thế, cũng chẳng thể nào là vợ của ông Lãnh binh được...

Riêng 2 tên gọi Bà Quẹo, Bà Hom thì sách vở cũng có chép. "Bà Hom có lẽ do Bàu Hom (bàu ngâm hom tre) nói chệc, vì Bàu Bèo, Bàu Hói, Bàu Môn cũng nói chệch thành Bà Bèo, Bà Hói, Bà Môn. Năm 1986 còn có một cái bàu nơi đây. Còn tên Bà Quẹo: "có lẽ do Bờ Quẹo hoặc Bàu Quẹo đọc chệch, vì đường Thiên Lý cũ ngày xưa (khu Bà Quẹo) có một khúc quẹo rất rõ. Ở xã Phạm Văn Hai, huyện Bình Chánh có Cống Quẹo; ở xã Cần Thạnh, huyện cần Giờ, TP. HCM và ở Vĩnh Long có cầu, vùng Lộ Quẹo.

Có lẽ đúng như học giả Vương Hồng Sển đã viết trong sách Sài Gòn năm xưa tôi đã trích bên trên, và qua tiểu sử của ông Lãnh Binh Thăng, là một người yêu nước, cả đời ông cầm quân chống Pháp, lấy đâu ra thời gian cưới đến 5 bà vợ, và thời gian đâu mà dựng đến 5 cái chợ để theo "phương pháp kinh tế tự túc" giao cho mỗi bà cai quản một cái... Có lẽ đấy chỉ là những câu chuyện "trà dư tửu hậu", hoặc chuyện tầm phào bên bàn nhậu mà thôi...

Nhân đây tôi cũng xin nói sơ qua về cách hình thành những tên gọi, những địa danh... Như chúng ta đã biết, tên gọi một nơi chốn (chợ, cầu, con đường, một vùng đất,,,) mà người ta quen gọi là địa danh, ngày xưa chỉ hình thành sau khi có con người sinh sống nơi đó. Một vùng đất hoang vu (có thể có tên gọi trên bản đồ), nhưng tên gọi từng nơi thì chẳng thể nào có tên cụ thể, tên gọi cũng chẳng từ trên trời rơi xuống, chỉ khi con người đến sinh sống những tên gọi, địa danh mới hình thành, và được hình thành trên những nguyên tắc sau:

-Thoạt tiên là dựa trên những đặc điểm của chính đối tượng mà hình thành tên gọi, chẳng hạn cầu Mống, cầu Hang, cầu Chữ Y, cầu Ba Cẳng, Ngã Bảy, kênh Ruột Ngựa... chợ Cũ, chợ Mới, xóm Mới, cầu Tre, cầu Ván...
- Dựa theo những yếu tố có quan hệ mật thiết với đối tượng để gọi, như kênh Tẻ, kênh Tắt (miền Nam đọc trại là Tắc), chọ Vải, chợ Đũi, chợ Cầu Muối, xóm Chiếu, xóm Củi, xóm Chỉ... Ngã ba Ông Tạ, cầu Ông Thìn..., gò Cây Mai, Củ Chi (tên cây mã tiền), Đồng Nai, rạch Cá Sấu... Bến Đá, Bến Cát, Bàu Cát, Rạch Miễu, Bàu Sen, Đầm Sen... Cầu Thị Nghè, chợ Bà Hoa, chợ Bà Chiểu... Lăng Ông, Lăng Cha Cả...
- Dùng từ ngữ Hán Việt để đặt tên, thường mang những ý nghĩa tốt đẹp, Tân An, Bình Long, Thạnh Lộc, Bình Hòa, An Phú, Tân Bình...
- Có nguồn gốc từ xa xưa, là tên cổ của Người Chăm như Nha Trang, Cam Ranh..., Cao Miên như Gò Vấp, cần Giờ, Soài Rạp..., Mã Lai như Cù Lao, Indonesia như Chà Và, Pháp như La Cai, Năng Xi, Calmette... Hoặc đã được gọi trại, hay tên gọi còn đó mà không sao tìm ra được nguồn gốc chính xác, như Sài Gòn...

Đại khái là như thế, và tên gọi, địa danh không có tính cách vĩnh viễn, nó thay đổi theo thời gian, lịch sử... Chẳng hạn tên gọi Lăng Cha Cả ở Sài Gòn, có lẽ chỉ những người khá lớn tuổi ở Sài Gòn lâu mới biết, lớp trẻ 8, 9x bây giờ nhiều khi nghe Lăng Cha Cả chẳng biết là ở đâu. Đây là khu mộ của giáo sĩ Bá Đa Lộc (Pingeau de Béhaine), người đã dắt Hoàng tử cản sang Pháp cầu viện. Ông mất năm 1799 tại Quy Nhơn khi đang giúp Nguyễn Ánh chống nhà Tây Sơn. Phần mộ của ông được vua Gia Long an táng cụ thể tại khu vực sau này gọi là Lăng Cha Cả, tại quận Tân Bình thuộc sân bay Tân Sơn Nhất. Đến năm 1983 khu mộ bị giải tỏa để mở đường, làm vòng xoay và nay đang làm một cây cầu vượt tại đó, mộ được cải táng. Khi bốc mộ chỉ còn cây Thánh giá, có thể thời gian đã hủy hoại xương cốt, cũng có ý kiến cho rằng ngày trước vua Gia Long sợ nhà Tây Sơn trả thù, nên mộ của ông ở đây chỉ là mộ giả (mộ gió), còn mộ thật ở Nha Trang, được cải táng năm 1923.


Tham khảo:

- Gia Định Thành Thông Chí, Trịnh Hoài Đức, Viện Sử học-NXB Giáo Dục, xuất bản năm 1999.
- Đường phố nội thành TP HCM, Nguyễn Đình Tư, NXB TP HCM-Chi Cục Bản Đồ và Khảo Sát Xây Dựng, xuất bản năm 1994.
- Gia Định xưa, Huỳnh Minh, NXB VH-TT, xuất bản năm 2006.
- Sài Gòn năm xưa, Vương Hồng Sển, NXB TP HCM, xuất bản năm 1997.
- Sổ tay địa danh, Lê Trung Hoa-Nguyễn Đình Tư, NXB VH-VN, xuất bản năm 2012.
- Địa danh học Việt Nam, Lê Trung Hoa, NXB KH-XH, xuất bản năm 2011.